Του Παντελή Κυπριανού*
Καμία κοινωνία δεν υπάρχει χωρίς συμβάσεις και κανόνες. Στις προνεωτερικές κοινωνίες ήταν κατά τεκμήριο άγραφοι και άρρητοι. Δέσμευαν τα συμβαλλόμενα μέρη και η παραβίασή τους αποτελούσε λόγο διαμαρτυρίας και εξέγερσης. Κάτι ανάλογο, αλλά πιο ρητά διατυπωμένο και εκλογικευμένο, υπάρχει και στις νεωτερικές κοινωνίες. Εδώ, συνήθως οι συμβάσεις αποκρυσταλλώνονται σε νόμους και θεσμούς.
Ο νεοφιλελευθερισμός σε επίπεδο διακήρυξης δεν αμφισβήτησε τη σύμβαση και τον κανόνα καθαυτούς αλλά τις συμβάσεις και τους θεσμούς, έτσι όπως διαμορφώθηκαν μεταπολεμικά. Θεώρησε ότι τελούν υπό τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του κράτους (έτσι και η καταγγελία του κρατισμού) και έχουν επιβληθεί από ισχυρές συντεχνίες (έτσι και η επίκριση του κορπορατισμού), οι οποίες καταστέλλουν τις δημιουργικές δυνάμεις των ατόμων. Αιτούμενο, συνεπώς, ήταν η κατάλυση των θεσμών αυτών έτσι ώστε να απελευθερωθούν οι δημιουργικές δυνάμεις των ατόμων.
Το πρόβλημα με τη νεοφιλελεύθερη θεώρηση έγκειται στα όρια της απορρύθμισης των υφιστάμενων θεσμών και στον προσδιορισμό της προσφορότερης συνθήκης για τη βέλτιστη ανάπτυξη της δημιουργικής δύναμης των ατόμων. Στο ερώτημα αυτό δεν απαντά ο νεοφιλελευθερισμός. Αν το επιχειρούσε, θα διαπίστωνε το αδιέξοδό του. Θα διαπίστωνε ότι η κοινωνία δεν συντίθεται μόνο από άτομα, ότι ο άνθρωπος δεν σκέφτεται μόνο με όρους οικονομικούς, δεν είναι μόνο homo economicus, και ότι τα άτομα δεν σκέφτονται πάντα ορθολογικά.
Η σιωπή στο προαναφερθέν ερώτημα δημιουργεί εύλογα την αίσθηση ότι ο νεοφιλελευθερισμός καταλήγει να στρέφεται ενάντια σε κάθε κανόνα και κάθε σύμβαση, ότι οδηγεί σε πλήρη απορρύθμιση. Με δυο λόγια, οδηγεί σε κάτι ιστορικά πρωτόγνωρο και λογικά παράλογο, σε μια κοινωνία συντιθέμενη από άτομα χωρίς συμβάσεις που ενεργούν με αποκλειστικό γνώμονα την υλική τους βελτίωση. Κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο, ακόμη και για μια ζούγκλα.
Η προαναφερθείσα σιωπή συγκαλύπτει τη λογική ανακολουθία του νεοφιλελευθερισμού. Στη συγκάλυψη βοηθούν και δύο άλλες παράμετροι. Ο νεοφιλελευθερισμός γεννήθηκε στις ΗΠΑ και στη Μεγάλη Βρετανία, τις δύο κατεξοχήν δηλαδή χώρες της σύμβασης. Ποιος δεν γνωρίζει το βάρος της παράδοσης στη Βρετανία η οποία επέχει σε μεγάλο βαθμό θέση νόμου; Γι’ αυτό και οι όποιες σκέψεις για την ιδιωτικοποίηση του BBC εγκαταλείφθηκαν. Ποιος αγνοεί, από την άλλη πλευρά, ότι οι ΗΠΑ είναι μία από τις χώρες όπου οι κανόνες τηρούνται, και μάλιστα απαράβατα. Η παρουσία των συμβάσεων αυτών επιτρέπει στον νεοφιλελευθερισμό να συγκαλύψει τη θεωρητική του ασυμβατότητα με τις συμβάσεις και τον κανόνα.
Η δεύτερη, και εξίσου σημαντική πτυχή, είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός από τα πρώτα του βήματα στις ΗΠΑ συμπορεύτηκε, τροφοδότησε και τροφοδοτήθηκε, από τον νεοσυντηρητισμό. Μαζί έκαναν τα πρώτα τους βήματα στις ΗΠΑ και βρήκαν καταφύγιο στον ριγκανισμό, ο οποίος τους έκανε να φαίνονται σιαμαία. Κοινός τους εχθρός το κράτος πρόνοιας, στην ορολογία τους ο κρατισμός. Για τους νεοφιλελεύθερους ο λεγόμενος κρατισμός φάνταζε ως απαγορευτικός κορσές στη δημιουργικότητα. Για τους συντηρητικούς η κρατική παρουσία σε τομείς όπως η εκπαίδευση και η υγεία στρεφόταν ενάντια στους θεσμούς που θα έπρεπε να ήταν επιφορτισμένοι με αυτά, όπως η οικογένεια. Γι’ αυτό και υπεραμύνθηκαν αντιλήψεων όπως η οικοδιδασκαλία.
Η συμπόρευση αυτή, αδιανόητη ιδεολογικά, ιδίως αν σκεφτεί κανείς το παραδοσιακό ιστορικό χάσμα ανάμεσα στη φιλελεύθερη και συντηρητική σκέψη, επέτρεψε στον νεοφιλελευθερισμό να συγκαλύψει τον λογικό του παραλογισμό ως ιδεολογία που στρέφεται ενάντια στη σύμβαση και τον κανόνα. Του επέτρεψε να αντισταθμίσει την ανασφάλεια της απορρύθμισης με έναν λόγο εστιασμένο στην αυστηρή τάξη. Ταυτόχρονα του επέτρεψε να στραφεί σ’ ένα συμπαγές συντηρητικό ιδεολογικά κοινό, το οποίο έχει ελάχιστα κοινά με τις καταστατικές αρχές του. Ετσι ο νεοφιλελευθερισμός μετατρέπεται σε νεοσυντηρητισμό. Επαγγέλλεται την απόλυτη ελευθερία των αγορών και ταυτόχρονα την απόλυτη τάξη και πειθάρχηση.
Αυτό ακριβώς γίνεται σήμερα και στην Ελλάδα. Το υπουργείο Οικονομικών επαγγέλλεται την ιδιωτικοποίηση των πάντων και το υπουργείο Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη την τάξη και την πειθαρχία. Μόνο που εδώ δεν έχουμε τις μακρόχρονες και στέρεες αμερικανο-βρετανικές συμβάσεις και παραδόσεις. Ετσι και η ευκολία με την οποία καταργούνται χωρίς πολλά πολλά θεσμοί, όπως η δημόσια ραδιοτηλεόραση σήμερα, τα νοσοκομεία κι άλλοι οργανισμοί αύριο. Κινήσεις-καμικάζι που μεγαλώνουν το σημερινό αδιέξοδο και κάνουν ακόμη πιο ζοφερή την ύπαρξή μας.
………………………………………………………………………………
* Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
