Του Μανώλη Χαιρετάκη*

Οι δημοσκοπήσεις (ή γκάλοπ, από το όνομα του Αμερικανού ερευνητή -του George Gallup- που τις έκανε παγκόσμια γνωστές) ουσιαστικά καταγράφουν (ή καλύτερα εκτιμούν ποσοτικά) τις απόψεις και τις τάσεις των πολιτών σε θέματα που σχετίζονται με τη σφαίρα της πολιτικής. Ουσιαστικά προσπαθούν να αποτυπώσουν την αποκαλούμενη «κοινή γνώμη» σε κάποιο χρονικό σημείο.

Συχνά τους έχει αποδοθεί ότι «φωτογραφίζουν» αυτές τις απόψεις και τις τάσεις για μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Μια τέτοια στατική άποψη συνήθως δεν λαμβάνει υπόψη της ότι η πολιτική κινείται μέσα σε μια δυναμική ατμόσφαιρα, είναι ένα δυναμικό φαινόμενο, που παρουσιάζει σημαντικές μεταβολές εντελώς ξαφνικά. Στην ουσία είναι μια προσπάθεια ποσοτικοποίησης του «κοινωνικού φαντασιακού» ή, αν θέλετε, του «πολιτικού φαντασιακού», σε σχέση με μια σειρά θεμάτων που σχετίζονται με τη σφαίρα της πολιτικής. Ισως από εδώ να ξεκινά ένα κυρίαρχο πρόβλημα – ότι το κοινωνικό ή το πολιτικό φαντασιακό ιδιαίτερα δύσκολα (και με πάρα πολλές παραδοχές, τόσες που κάνουν το σχετικό εγχείρημα ιδιαίτερα προβληματικό) αποτυπώνεται ή εκτιμάται ποσοτικά.

Ομως μέχρι σήμερα κυριαρχεί η ποσοτική θεώρηση, σχεδόν δογματικά. Στα σημερινά κοινωνικά συστήματα, η ποσοτικοποίηση είναι εκ των ων ουκ άνευ. Και επιπλέον, η ποσοτική απεικόνιση, που μοιάζει με μια εντελώς στοιχειώδη λογιστική, φαίνεται να απλοποιεί –με το παραπάνω- τα πράγματα, κάνοντάς τα πιο κατανοητά, και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις, μέσω της απλής παράθεσης αριθμών. Αυτό ίσως να αποτελεί -μέχρι στιγμής- και το μοναδικό της προσόν έως ότου τα πράγματα γίνουν ιδιαίτερα πολύπλοκα, οπότε θα χρειαστούν μιαν εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση από τη σημερινή.

Υπάρχει στην ατμόσφαιρα μια γενικά επιφυλακτική στάση σχετικά με τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων. Αρκετοί δεν μιλάνε για δημοσκοπήσεις, αλλά για δημοκοπήσεις. Δηλαδή για μεθοδευμένες απόπειρες δημιουργίας ενός διαφορετικού σκηνικού από αυτό που αντικατοπτρίζει μια πολιτική πραγματικότητα σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ή μια (σκόπιμη) συγκάλυψη με προσδοκώμενα -αλλά σαφώς συγκεκριμένα- πολιτικά οφέλη.

Γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 2000 είχε γίνει μια προσπάθεια θεσμικής ρύθμισης των δημοσκοπήσεων, στην οποία δεν δόθηκε συνέχεια. Θεωρώ ότι τέτοιες θεσμοθετήσεις είναι έωλες και αναποτελεσματικές – λειτουργούν ως φληναφήματα «νομιμοποίησης». Αρκεί να περιοριστούμε στα εντελώς βασικά:

1. Σε κάθε ποσοτικό αποτέλεσμα να παρατίθεται η συγκεκριμένη ερώτηση που οδήγησε σε αυτό το αποτέλεσμα.

2. Σε κάθε δημοσκόπηση να δημοσιεύεται απαραιτήτως η ταυτότητά της.

3. Η εταιρεία που διεξάγει την έρευνα να είναι υπεύθυνη για την παράθεση των ευρημάτων της, και όχι οι σχολιαστές/δημοσιογράφοι στα ΜΜΕ, που αρκετές φορές υπόκεινται στις γνωστές «πιέσεις» για την ωραιοποίηση των ευρημάτων.

4. Να αναγράφεται το στατιστικό σφάλμα των κυριότερων εξαγομένων – για να τονισθεί η δυναμική φύση τους.

5. Εννοιες όπως ο περίφημος «καταλληλότερος…» είναι χωρίς νόημα -απλώς λειτουργούν ως προώθηση συγκεκριμένων πολιτικών- και είχαν δημιουργηθεί σε μια συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία, όπως πρόσφατα δημοσιοποιήθηκε γραπτά από γνωστό δημοσκόπο.

6. Το ΕΣΡ να είναι ο κατεξοχήν υπεύθυνος θεσμός για την τήρηση όσων έχουν αναφερθεί, όταν πρόκειται για αποτελέσματα δημοσκοπήσεων που μεταδίδονται από τους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς, και η ΕΣΗΕΑ γι’ αυτά που μεταδίδονται από τα έντυπα.

Διαφορετικά, η δημοσιοποίηση των ευρημάτων των δημοσκοπήσεων θα προσκρούει σε μια αναξιοπιστία, που θα διαβρώνεται συνεχώς. Ή, όπως το λένε οι δημοσιογράφοι, «με σεβασμό στον αναγνώστη». Ασφαλώς αυτό δεν αφορά μόνο τους αναγνώστες των εφημερίδων, αλλά όσους ενημερώνονται από οποιοδήποτε ΜΜΕ.

* Αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος ΕΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

………………………………………………………………………………………………………………………..

Τι πρέπει να προσέχουν οι αναγνώστες

Ο ΣΕΔΕΑ (Σύλλογος Εταιρειών Δημοσκόπησης και Ερευνας Αγοράς), στη διεύθυνση sedea.gr, έχει προ πολλού αναγγείλει, αρχικά σε χάρτινη και μετά σε ηλεκτρονική μορφή, τον κώδικα δεοντολογίας δημοσκοπήσεων, τον οποίο έχουν συνυπογράψει και συναποδεχθεί όλες οι εταιρείες-μέλη του. Ο κώδικας αυτός βρίσκεται στη διεύθυνση sedea.gr/show.asp?id=4. Εναν ανάλογο κώδικα διαθέτει και το Εθνικό Συμβούλιο Δημοσκοπήσεων στις ΗΠΑ (στη διεύθυνση http://www.ncpp.org/), δηλαδή το National Council on Public Polls, το οποίο τις συμπυκνώνει σε είκοσι ερωτήσεις (στη διεύθυνση http://www.ncpp.org?q=node/4. Τα αντίστοιχα κείμενα είναι μεγάλα σε έκταση. Οι ερωτήσεις –που πρέπει να κάνει κανείς και να ζητά να του απαντηθούν από τις εταιρείες ερευνών- δεν είναι πολλές, αλλά είναι ιδιαίτερα ζωτικής σημασίας για το εάν οι δημοσκοπήσεις έχουν σχέση ή δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την πραγματικότητα που προσπαθούν να περιγράψουν. Αυτό έχει συμβεί από κάποιες εταιρείες (και εδώ και αλλού, βέβαια), με αποτέλεσμα να επηρεάζουν πολιτικά τούς ψηφοφόρους.

Παραθέτω τις είκοσι ερωτήσεις:

1. Ποιος πραγματοποίησε τη δημοσκόπηση;

2. Ποιος την πλήρωσε και για ποιο λόγο έγινε;

3. Από πόσα άτομα πήραν συνέντευξη; (Ή, ισοδύναμα, πόσους και ποιες ρώτησαν;)

4. Με ποιον τρόπο (ή μέθοδο) επιλέχθηκαν αυτοί;

5. Από ποια γεωγραφική περιοχή ή/και από ποιες κοινωνικές ομάδες επιλέχθηκαν αυτά τα άτομα;

6. Τα αποτελέσματα βασίζονται στις απαντήσεις όλων όσοι ερωτήθηκαν;

7. Ποιοι θα έπρεπε να ερωτηθούν και δεν ερωτήθηκαν; Ή, ισοδύναμα, έχει σημασία ο ρυθμός ανταπόκρισης;**

8. Πότε (στη διάρκεια ποιας χρονικής περιόδου) πραγματοποιήθηκε η δημοσκόπηση;

9. Με ποιο τρόπο διεξήχθησαν οι συνεντεύξεις; (Δηλαδή με προσωπική συνέντευξη, τηλεφωνικά, με το Διαδίκτυο ή ταχυδρομικά;)

10. Εάν έγιναν με τη χρήση του Διαδικτύου, πώς και με ποιους τρόπους ακολουθήθηκαν οι βασικοί κανόνες της δειγματοληψίας;

11. Ποιο είναι το δειγματοληπτικό σφάλμα (sampling error) για τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης; (Αυτό αποτελεί σχεδόν μόνιμη παράλειψη στις ελληνικές δημοσκοπήσεις.)

12. Ποιος υποψήφιος και πόσο είναι μπροστά από τους άλλους; (Συμπεριλαμβανόμενου και του δειγματοληπτικού σφάλματος.)

13. Ποιοι άλλοι παράγοντες μπορούν να στρεβλώσουν τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης; (Λ.χ. ο τρόπος που είναι διατυπωμένες οι ερωτήσεις ή και η σειρά τους, η έλλειψη ελέγχου ορθής υλοποίησης της δημοσκόπησης ή και η μη στάθμιση είναι μερικοί από τους άλλους αυτούς παράγοντες).

14. Ποιες ακριβώς ήταν οι ερωτήσεις; (Αναλυτικά, ο τρόπος που διατυπώθηκαν.)

15. Με ποια σειρά ρωτήθηκαν οι ερωτήσεις;

16. Μήπως ήταν προκατειλημμένες δημοσκοπήσεις; (Συνήθως οι αντίπαλοι πρώτα σπέρνουν φήμες και ψέματα και μετά διεξάγονται οι δημοσκοπήσεις, πράγμα που αποτελεί άμεση στρέβλωσή τους.)

17. Ποιες άλλες δημοσκοπήσεις πραγματοποιήθηκαν με το ίδιο θέμα; Λένε (περίπου) τα ίδια πράγματα; Αν έχουν διαφορές, για ποιο λόγο έχουν αυτές τις διαφορές;

18. Τι συμβαίνει με τα exit polls; Ή, ισοδύναμα, οι εταιρείες που πραγματοποιούν τα exit polls διαθέτουν σχετική προηγούμενη εμπειρία, τεχνογνωσία, καθώς και το ανάλογο εκπαιδευμένο προσωπικό;

19. Τι άλλο πρέπει να συμπεριληφθεί στην (αναλυτική ή όχι) έκθεση μιας δημοσκόπησης; Σημαντική είναι η αναφορά στα γεγονότα -κυρίως πολιτικά- που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής της δημοσκόπησης. Ουσιαστικά, το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο διεξήχθη.

20. Εχω κάνει τις ερωτήσεις (σύμφωνα με τα παραπάνω) και οι απαντήσεις φαίνονται εντάξει. Να προχωρήσω με την έκθεση των αποτελεσμάτων; Το σωστό επιστημονικά είναι την έκθεση των αποτελεσμάτων της δημοσκόπησης να την υπογράφει η εταιρεία που έκανε τη δημοσκόπηση και κανείς άλλος, ώστε αυτή να έχει την πλήρη και αποκλειστική ευθύνη. Ετσι αποφεύγονται εντελώς τα οποιαδήποτε «μαγειρέματα». Οτιδήποτε άλλο είναι εκ του πονηρού!

…………………………………………………………………………………………………………….

** Response rate: το ποσοστό των ατόμων που απάντησαν σε σχέση με τον συνολικό αριθμό των ατόμων που ρωτήθηκαν. Στις σημερινές κοινωνίες, το ποσοστό ανταπόκρισης τείνει να μειώνεται σταθερά.