→«Αν λάβουμε υπόψη το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε ο αιγυπτιακός στρατός, τότε η ανατροπή του Μόρσι δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά ως συνέχεια της “αραβικής άνοιξης” και της αιγυπτιακής επανάστασης του 2011»
Του Αλέξανδρου Καζαμία*
Αν πιστέψουμε την κυρίαρχη άποψη στα δυτικά ΜΜΕ, την οποία αναπαράγουν πολλοί Ελληνες σχολιαστές, τότε η ανατροπή του Αιγύπτιου προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι στις 3 Ιουλίου θα πρέπει να θεωρηθεί στρατιωτικό πραξικόπημα. Σύμφωνα με το αφήγημα αυτό, το οποίο παραδόξως υιοθετούν οι ισλαμιστές της Χαμάς, της Χεζμπολάχ και του Ιράν, όλα ξεκίνησαν την 1η Ιουλίου όταν ο Στρατός εξέδωσε τελεσίγραφο ζητώντας από τον Μόρσι να συνομιλήσει με την αντιπολίτευση. Οταν ο ισλαμιστής πρόεδρος αρνήθηκε, επικαλούμενος τη «νομιμότητα» της εκλογής του, ο στρατηγός Αμπντελ Φατάχ Ελ-Σίσι τον συνέλαβε και τον αντικατέστησε προσωρινά με τον ανώτατο δικαστικό Αντλι Μανσούρ. Πράγματι, αν δούμε τα γεγονότα μέσα από αυτή τη συμπεριφορική σκοπιά, τότε όλα φαίνονται απλά. Οπως η βία υποδηλώνει βαρβαρότητα και οι εκλογές την ύπαρξη δημοκρατίας, έτσι και η παρέμβαση του Στρατού στην πολιτική ισοδυναμεί με εκδήλωση πραξικοπήματος.
Ωστόσο η ανεπάρκεια της συμπεριφορικής προσέγγισης βρίσκεται στην αδυναμία της να κατανοήσει πως το ιστορικό πλαίσιο είναι αυτό που προσδίδει σε κάθε πολιτική πράξη το πραγματικό της νόημα. Ετσι, στο πλαίσιο του απαρτχάιντ, η προσφυγή στη βία, την οποία πρέσβευε ο Νέλσον Μαντέλα, είναι μια πράξη πολιτισμού και όχι βαρβαρότητας, ενώ στη Γερμανία της Βαϊμάρης οι εκλογικές νίκες του Χίτλερ συνιστούν ήττα και όχι δικαίωση της δημοκρατίας. Παρομοίως, αν λάβουμε υπόψη το πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε πρόσφατα ο αιγυπτιακός στρατός, τότε η ανατροπή του Μόρσι δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά ως συνέχεια της «αραβικής άνοιξης» και συγκεκριμένα της αιγυπτιακής επανάστασης του 2011. Η διαπίστωση αυτή δεν έχει σχέση με τη θεωρία των λεγόμενων «προοδευτικών» πραξικοπημάτων, όπως του Νάσερ το 1952 ή του Κάσεμ στο Ιράκ το 1958, που αυτοαναγορεύτηκαν κατόπι σε «επαναστάσεις». Σε αντίθεση με τα πρόσφατα γεγονότα στην Αίγυπτο, οι παρεμβάσεις αυτές ήταν σαφώς πραξικοπήματα, αφού ο Στρατός κινήθηκε πρώτος, ενώ οι δρόμοι ήταν κενοί λόγω της κήρυξης στρατιωτικού νόμου.
Οταν όμως κινήθηκε ο αιγυπτιακός Στρατός στις 3 Ιουνίου, οι δρόμοι και οι πλατείες όλων των μεγάλων πόλεων είχαν κατακλυστεί από εκατομμύρια διαδηλωτές που ζητούσαν «να πέσει το καθεστώς του Καθοδηγητή» (των Αδελφών Μουσουλμάνων). Με άλλα λόγια, προτού κινηθεί ο Στρατός, είχε ήδη εκδηλωθεί στην Αίγυπτο μια πρωτοφανούς μεγέθους επανάσταση που διοργάνωσε το ριζοσπαστικό κίνημα Ταμάροντ (Ανταρσία) και η οποία στηρίχθηκε από σύσσωμη την αντιπολίτευση που είχε συσπειρωθεί γύρω από το Εθνικό Μέτωπο Σωτηρίας. Ενα κρίσιμο ερώτημα στο οποίο δεν απαντά η θεωρία περί «πραξικοπήματος» είναι γιατί ο Στρατός περίμενε να ξεχυθούν πρώτα τα πλήθη στις 30 Ιουνίου και δεν κινήθηκε τους προηγούμενους 12 μήνες, όταν θα είχε πλήρη έλεγχο της κατάστασης;
Ενα επιπλέον ζήτημα που παρακάμπτεται από τα δυτικά ΜΜΕ είναι ότι ο Στρατός παίζει καθοριστικό ρόλο σε όλες τις σύγχρονες επαναστάσεις. Η εικόνα της επανάστασης ως μιας εξέγερσης την οποία ο άρχοντας βλέπει από το μπαλκόνι του και έντρομος αποφασίζει να παραδώσει την εξουσία, είναι αφελής και εξωπραγματική. Συνήθως, η άμεση αντίδραση του άρχοντα είναι να διατάξει την επέμβαση του Στρατού προκειμένου να πνίξει την εξέγερση στο αίμα. Συνεπώς, για να πετύχει μια επανάσταση, χρειάζεται προηγουμένως ο Στρατός να εκδηλώσει ανυπακοή στον άρχοντα, μια απόφαση που συχνά υποχρεώνει τους στρατηγούς να μεσολαβήσουν ύστερα οι ίδιοι στη διαδικασία της απομάκρυνσής του.
Ο καθοριστικός ρόλος του Στρατού στην έκβαση των επαναστάσεων είναι γνωστός στην πολιτική θεωρία. Στο «Περί επαναστάσης» (1962), η πολιτική φιλόσοφος Χάνα Αρεντ γράφει: «Καμία επανάσταση δεν είναι δυνατή εκεί όπου [...] οι ένοπλες δυνάμεις θεωρούνται αξιόπιστες όσον αφορά την συμμόρφωσή τους προς την πολιτική αρχή». Αλλά υπάρχουν και πολλά παραδείγματα, όπως η Επανάσταση του Φεβουαρίου 1917 στη Ρωσία, του 1979 στο Ιράν, του 2010-11 στην Τυνησία και του 2011 στην Αίγυπτο, όπου ο Στρατός χρειάστηκε να μεσολαβήσει ανάμεσα στα εξεγερμένα πλήθη και στον ανεπιθύμητο άρχοντα για να απομακρύνει τον τελευταίο. Εντούτοις, καμία σοβαρή ανάλυση δεν θεώρησε τις επαναστάσεις αυτές «πραξικοπήματα».
Ενας παράγοντας που οδηγεί αρκετούς αναλυτές στη διαφορετική αντιμετώπιση της περίπτωσης του Μόρσι είναι ότι υπήρξε «δημοκρατικά εκλεγμένος». Ωστόσο, το στοιχείο που διακρίνει το πραξικόπημα από την επανάσταση δεν είναι η εκλογική νομιμότητα του άρχοντα που απομακρύνεται, αλλά η μέθοδος της απομάκρυνσής του, δηλ. αν πρόκειται για πρωτοβουλία μιας αντίπαλης ελίτ μέσα στο κράτος ή λαϊκής εξέγερσης στους δρόμους. Ετσι, παρόλο που ο Παπαδόπουλος ήταν δικτάτορας, η ανατροπή του το 1973 από τον Ιωαννίδη ήταν πραξικόπημα, ενώ η ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου Γκιζό το 1848 στη Γαλλία υπήρξε αποτέλεσμα επανάστασης.
Τέλος, θα πρέπει να προστεθεί ότι μετά τη δημοκρατική εκλογή του, στις 22 Νοεμβρίου 2012, ο Μόρσι προέβη σε παλατιανό πραξικόπημα, εκδίδοντας διάταγμα με το οποίο συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες για την ψήφιση του νέου συντάγματος. Εκτοτε, στα μάτια πολλών Αιγυπτίων, ο εκλεγμένος πρόεδρος είχε απολέσει τη νομιμότητά του διότι έπαψε πλέον να δρα μέσα στο συνταγματικό πλαίσιο το οποίο ορκίστηκε να τηρεί. Παράλληλα, η οργάνωση των Αδελφών Μουσουλμάνων, στην οποία ανήκει, άρχισε σταδιακά να ιδιοποιείται τον κρατικό μηχανισμό δημιουργώντας βάσιμες υπόνοιες πως ο Μόρσι σχεδίαζε την επιβολή ισλαμιστικής δικτατορίας.
Ασφαλώς, σε αντίθεση με τα πραξικοπήματα, η επαναστατική αλλαγή διέπεται από ισχυρή λαϊκή νομιμότητα. Ωστόσο, η νομιμότητα αυτή είναι μεταβατική, αφού η Ιστορία βρίθει από περιπτώσεις επαναστάσεων που σύντομα μετατράπηκαν σε στυγνές δικτατορίες. Γι’ αυτό, η νέα προοπτική της αιγυπτιακής επανάστασης που άνοιξε στις 30 Ιουνίου δεν πρόκειται να κριθεί οριστικά παρά μετά την ψήφιση καινούργιου Συντάγματος και τη διεξαγωγή νέων εκλογών που έχουν οριστεί για τις αρχές του 2014.
……………………………………………………………………………………………………………..
*Επίκουρος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Coventry
