Μύθος ότι ίδρυσε το ΙΚΑ. Εισήγαγε πρώτος τα «στρατόπεδα συγκεντρώσεως» κομμουνιστών, τις δηλώσεις μετανοίας και τα πιστοποιητικά φρονημάτων
→Συνέντευξη με τον ιστορικό Πολυμέρη Βόγλη για τον εντολοδόχο δικτάτορα
«Η νομοθεσία για τις κοινωνικές ασφαλίσεις είναι έργο των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου και στη συνέχεια αλλάζει επί Λαϊκών (…) στην ουσία η δικτατορία συμπίπτει με την υλοποίηση του ΙΚΑ. Δεν ισχύει ότι o Μεταξάς το δημιούργησε
«Επειδή ποτέ δεν έχει μαζική υποστήριξη το κόμμα του, προσπαθεί να δημιουργήσει ένα κίνημα υποστήριξης από τα πάνω, το οποίο αποτυγχάνει
Της Ιωάννας Σωτήρχου
Πόσο φιλεργατικός μπορεί να είναι ένας δικτάτορας; Τόσο ώστε, προτού διαλύσει τη Βουλή και καταλύσει το Σύνταγμα, είχε ως υπηρεσιακός πρωθυπουργός καταστείλει βίαια όλες τις μαχητικές απεργίες και εργατικές διαδηλώσεις. Και καθώς «όταν ακούς τάξη, ανθρώπινο κρέας μυρίζει» που λέει και ο ποιητής, οι μαχητικές κινητοποιήσεις της εποχής «πνίγηκαν» κυριολεκτικά στο αίμα: 12 νεκροί την Πρωτομαγιά του 1936 στη Θεσσαλονίκη, δύο νεκροί τον Ιούνιο στην απεργία του Βόλου και σκληρή καταστολή στις δεκάδες απεργίες από το Ηράκλειο ώς την Αλεξανδρούπολη. Το πολιτικό σύστημα «εκτάκτου ανάγκης» χρειαζόταν να επιδείξει πυγμή. Λίγο πριν, με ακόμη ένα αμφισβητούμενο δημοψήφισμα, είχε επιστρέψει ο βασιλιάς που, σε μια κίνηση παγκόσμιας πρωτοτυπίας, στις 4 Αυγούστου τον διορίζει δικτάτορα. Η Ιστορία καταγράφει ακόμη ένα επεισόδιο σκοτεινής εμπλοκής του παλατιού στην κατάλυση της εύθραυστης έτσι κι αλλιώς δημοκρατίας. Οσο για την πολιτική κληρονομιά του; Είναι εμπνευστής των δηλώσεων μετανοίας και νομιμοφροσύνης, αφήνοντας μία ακόμη σελίδα Ιστορίας γραμμένη με αίμα. Ελλήνων.
Κάπως έτσι συνοψίζεται η κουβέντα μας με τον επίκουρο καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, Πολυμέρη Βόγλη, σε μια απόπειρα να θυμηθούμε πώς φτάσαμε στη μεταξική δικτατορία και να αποτιμήσουμε τη «συνεισφορά» της.
• Πώς έρχεται στην εξουσία ο Μεταξάς;
«Ολο το προηγούμενο διάστημα, ακόμη και εβδομάδες πριν από την επιβολή της δικτατορίας, υπάρχει μια ροπή του πολιτικού συστήματος προς τον αυταρχισμό. Δεν είναι δηλαδή κεραυνός εν αιθρία. Εχουν προηγηθεί τα στρατιωτικά κινήματα του ’33 και του ’35, η επιβολή του βραχύβιου δικτατορικού καθεστώτος Κονδύλη με πραξικόπημα των φιλοβασιλικών –η δικτατορία Κονδύλη επαναφέρει τη μοναρχία τον Νοέμβριο του 1935 ύστερα από ένα εντελώς νοθευμένο δημοψήφισμα, ενδεικτικό της σχέσης της με τη δημοκρατία. Τους μήνες πριν από την 4η Αυγούστου υπάρχει γενικότερα υποβάθμιση του Κοινοβουλίου και μεταφορά του κέντρου βάρους του πολιτικού συστήματος στην εκτελεστική εξουσία και τον βασιλιά. Η κοινοβουλευτική ισοδυναμία των δύο μεγάλων αντιπάλων Φιλελευθέρων και Λαϊκού Κόμματος, μετά τις εκλογές του Ιανουαρίου του 1936, δημιουργεί μια αίσθηση αδιεξόδου ως προς τη διακυβέρνηση. Η προσπάθεια των Φιλελευθέρων για συνεργασία με το Κομμουνιστικό Κόμμα αποδεικνύεται θνησιγενής. Ο βασιλιάς και μεγάλο μέρος του αστικού πολιτικού κόσμου θέλουν να αποτρέψουν αυτό το σενάριο. Ετσι φτάνουμε στην ανάθεση της διακυβέρνησης, γιατί δεν έγινε πραξικόπημα, από τον βασιλιά στον Μεταξά τον Απρίλιο του ’36. Ο Μεταξάς τότε είναι ήδη υπουργός στρατιωτικών στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Δεμερτζή και, μετά τον θάνατο του Δεμερτζή, ο βασιλιάς Γεώργιος διορίζει πρωθυπουργό τον Ι. Μεταξά. Να σημειωθεί ότι ο Μεταξάς δεν εκπροσωπεί καμία αξιόλογη πολιτική δύναμη. Το κόμμα του, το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, είχε πάρει μόλις 4%. Παρ’ όλα αυτά του ανατίθεται ο σχηματισμός κυβέρνησης από τον βασιλιά χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των κομμάτων, παρακάμπτοντας το Κοινοβούλιο. Ενας αρχηγός κόμματος με ελάχιστη επιρροή γίνεται προσωρινός πρωθυπουργός. Και λίγους μήνες μετά, ο διορισμένος από το βασιλιά πρωθυπουργός επιβάλλει δικτατορία».
• Πώς επιβάλλεται μια δικτατορία χωρίς πραξικόπημα;
«Το πραξικόπημα το έκανε, αν θέλετε, ο βασιλιάς Γεώργιος… Στην ουσία ο Μεταξάς δεν κινείται από μόνος του, είναι εντολοδόχος του βασιλιά, παίρνει την άδεια από αυτόν. Ο βασιλιάς θα στηρίξει τη δικτατορία μέχρι τον θάνατο του Μεταξά τον Ιανουάριο του ’41. Ακόμη και μετά τον θάνατο του δικτάτορα και ενώ η χώρα βρίσκεται σε συνθήκες πολέμου, δεν προχωρά στον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά διορίζει και πάλι νέο πρωθυπουργό. Η παντελής έλλειψη σεβασμού του βασιλιά στη δημοκρατία έθεσε ξανά συνολικά το ζήτημα θεσμού της μοναρχίας στην Ελλάδα.
Πάντως, το τι συμβαίνει τον Αύγουστο του ’36 έχει ενδιαφέρον. Για να αρθεί το πολιτικό αδιέξοδο που είχε δημιουργηθεί με τις υπηρεσιακές κυβερνήσεις, τον Ιούλιο έγινε κατ’ αρχήν συμφωνία για τον σχηματισμό κυβέρνησης ανάμεσα στον Σοφούλη του κόμματος των Φιλελευθέρων και το φιλοβασιλικό κόμμα του Θεοτόκη. Παρ’ ότι ο βασιλιάς είναι ενήμερος για τη δυνατότητα σχηματισμού κυβέρνησης, αποφασίζει να δώσει το πράσινο φως στο Μεταξά για την επιβολή δικτατορίας.
Την ίδια μέρα, στις 4 Αυγούστου του ’36, που ο βασιλιάς επιβάλλει τον Μεταξά σαν δικτάτορα, υπογράφει δύο διατάγματα. Το ένα αναστέλλει επ’ αόριστον άρθρα του Συντάγματος που κατοχυρώνουν πολιτικές και ατομικές ελευθερίες -το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, το άσυλο της κατοικίας, την άρση των εγγυήσεων της ελευθερίας του Τύπου κ.ά. Το άλλο διάταγμα, που υπεγράφη εκείνη την ημέρα και επισημοποιούσε τη δικτατορία, ήταν η διάλυση της Βουλής, η οποία ουδέποτε συνεδριάζει ξανά.
Από κει και πέρα, το καθεστώς επιβάλλει περιορισμούς και απαγορεύσεις, μερικές από τις οποίες είχαν ήδη υιοθετηθεί τα προηγούμενα χρόνια, όπως το ιδιώνυμο -η απαγόρευση διάδοσης κομμουνιστικών ιδεών- που είχε περάσει από την κυβέρνηση Βενιζέλου το 1929. Επιβάλλεται στρατιωτικός νόμος, αυστηρή λογοκρισία και παράλληλα έχουμε νόμους που αφορούν την εξωτερική ασφάλεια της χώρας, όπως ο νόμος 375 για εγκλήματα κατασκοπίας».
• Παρ’ όλα αυτά θεωρείται ο θεμελιωτής του Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων, ενώ πολλοί αναφέρονται στην κοινωνική πολιτική του. Είναι έτσι;
«Αυτό είναι ένα λάθος το οποίο επαναλαμβάνεται. Ο Μεταξάς υλοποιεί κάτι που έχει ήδη αποφασιστεί από προηγούμενες κυβερνήσεις. Η νομοθεσία για τις κοινωνικές ασφαλίσεις, η πρόβλεψη για τη δημιουργία του ΙΚΑ είναι έργο των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου και στη συνέχεια αλλάζει επί Λαϊκών και δίνεται ένας χρόνος για την προετοιμασία -στην ουσία η δικτατορία συμπίπτει με την υλοποίησή του. Δεν ισχύει ότι αυτός το δημιούργησε. Από κει και πέρα, η κοινωνική πολιτική του είναι αντίστοιχη των πολιτικών που εφαρμόζουν παρόμοια καθεστώτα στα χρόνια του μεσοπολέμου, όπως η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία. Αυτό που εμφανίζεται σαν φιλολαϊκή πολιτική είναι η ενεργή εμπλοκή του κράτους στην κοινωνία, στη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων, στη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, σε ζητήματα μητρότητας κ.ο.κ. Υπάρχει μια ανησυχία για τις κοινωνικές αλλαγές που σημειώνονται εκείνα τα χρόνια, που είναι χρόνια κρίσης, αγανάκτησης και εκδήλωσης ριζοσπαστικών ιδεών. Το κράτος παρεμβαίνει για να ελέγξει την κοινωνία, τις αντιδράσεις και τις ιδέες. Πρόκειται για μια πατερναλιστική αντίληψη που έχει το καθεστώς, ότι η κοινωνία είναι ανώριμη και το κράτος φροντίζει για την εύρυθμη λειτουργία της».
• Μα αφού είναι μειοψηφική πολιτική δύναμη, πώς καταφέρνει να σταθεί στην εξουσία;
«Ακριβώς επειδή ποτέ δεν έχει μαζική υποστήριξη το κόμμα του, προσπαθεί να δημιουργήσει ένα κίνημα υποστήριξης από τα πάνω, το οποίο αποτυγχάνει επειδή ποτέ δεν έχει τη λαϊκή αποδοχή. Γι’ αυτό και η δικτατορία Μεταξά αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση, αν κανείς θεωρήσει ότι ανήκει στον ευρύτερο χώρο των φασιστικών καθεστώτων της εποχής, από τα οποία όντως αντλεί ιδέες και παραδείγματα. Αυτή είναι η κρίσιμη και μεγάλη διαφορά του: ποτέ δεν κατάφερε να αποκτήσει ενεργή υποστήριξη από την κοινωνία, όπως στη Γερμανία ή την Ιταλία. Εδώ ο φασισμός κυβερνά χωρίς λαϊκή υποστήριξη και, για να αποκτήσει τη συναίνεση και ανοχή του κόσμου, παίρνει μέτρα φιλολαϊκά, όπως είναι η παραγραφή του χρέους των αγροτών που αφορά μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Αυτό είναι το καρότο. Υπάρχει και το μαστίγιο. Αρκεί να αναφέρει κανείς ότι επί Μεταξά ως υπηρεσιακού πρωθυπουργού έχουμε τη μεγάλη καταστολή των εργατικών κινητοποιήσεων, τους 12 νεκρούς διαδηλωτές του Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη, τους δύο νεκρούς απεργούς στον Βόλο, κ.ά.
Εννοείται ότι ως δικτάτορας συνεχίζει την ίδια πολιτική και έχουμε έξαρση της καταστολής, με εκατοντάδες συλλήψεις και φυλακίσεις, που οδήγησαν στον αποκεφαλισμό της ηγεσίας του συνδικαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος. Είναι ενδιαφέρον ότι πολλά από τα μέτρα που χαρακτήρισαν τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία εισάγονται από τον Μεταξά, όπως είναι οι δηλώσεις μετανοίας, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, τα “στρατόπεδα συγκεντρώσεως” κομμουνιστών (στις φυλακές της Ακροναυπλίας), κάτι που δείχνει την επίδραση των φασιστικών καθεστώτων της εποχής, αλλά τα οποία δεν αποτελούν βέβαια τόπους εξόντωσης. Πολλά μέτρα ο Μεταξάς τα παίρνει με την προμετωπίδα της καταπολέμησης του κομμουνισμού. Ωστόσο η καταστολή δεν περιορίζεται σ’ αυτούς, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους πολιτικούς αντιπάλους, οπότε εξορίζονται ακόμα και αστοί και φιλελεύθεροι πολιτικοί, άνθρωποι από όλο το δημοκρατικό πολιτικό φάσμα. Διαμορφώνεται έτσι ένα από τα πιο σκληρά καθεστώτα που είχαμε…».
