Νίκος Ποδιάς
Της Νόρας Ράλλη
Δεν το γνώριζαν καλά καλά ούτε οι ντόπιοι. Για 70 χρόνια ήταν κλειστό. Ωστόσο, μια τετραμελής ομάδα αποτελούμενη από δύο εικαστικούς (Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Νίκος Ποδιάς), μία γραφίστα (Ράνια Αρμάγου) και έναν μηχανικό πληροφορικής (Σπύρος Τσαλαπατάς), ανέδειξαν το υπόγειο πολεμικό καταφύγιο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στον Αδάμαντα της Μήλου σε εικαστικό «αναλόγιο». Και οι μαρτυρίες των κατοίκων από την περίοδο της γερμανικής κατοχής έγιναν θεματικός «καμβάς» για 18 καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
«Η έκθεση «Refuge project ΙΙ – Μαρτυρίες» πραγματοποιείται για δεύτερη συνεχή χρονιά, στον ίδιο ακριβώς χώρο, αυτόν του καταφυγίου, σε ένα από τα παλιά ορυχεία για τα οποία είναι γνωστή και η περιοχή. Η διαφορά είναι πως πέρυσι η έκθεση πραγματεύτηκε θεματικά το πώς νιώθει κάποιος –καλλιτέχνης ή μάρτυρας πολέμου– μέσα στο καταφύγιο, ενώ φέτος μάς ενδιέφερε περισσότερο η ιστορική του χρήση, ο τόπος αυτός καθ' αυτός», μας εξηγεί η κ. Χατζηνικολάου. «Χωρίς να είμαστε ιστορικοί, και το τονίζω αυτό, γνωριστήκαμε με τους κατοίκους, τους βρήκαμε στα καφενεία, μας άνοιξαν τα σπίτια τους μαζί και την καρδιά τους και έχουν ήδη καταγραφεί δεκάδες μαρτυρίες –αναμνήσεις ή ιστορικά ντοκουμέντα– που είχαν ακούσει από παλαιότερους. Στη συνέχεια, κάθε καλλιτέχνης, με βάση μία από αυτές τις αφηγήσεις, εμπνεύστηκε και ολοκλήρωσε το έργο του».
Πράγματι, η έκθεση περιλαμβάνει επιτόπιες παρεμβάσεις σύγχρονων εικαστικών καλλιτεχνών, που ουσιαστικά μετουσίωσαν ιστορίες μιας δύσκολης καθημερινότητας και αφηγήσεις γεγονότων που σημάδεψαν την ιστορία του νησιού την περίοδο της γερμανικής κατοχής («από την πείνα και τη δυστυχία δεν γνώριζε ο ένας τον άλλο»), άγνωστες ακόμη και από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Οι ιστορικοί έχουν μάθει από καιρό πως η Iστορία είναι ιστορία των ανθρώπων, όχι των «μεγάλων ανδρών» και πως το παρελθόν εξιχνιάζεται καλύτερα όταν έχουμε τη δυνατότητα να φτάσουμε ώς την καθημερινή αλήθεια.
Ωστόσο η κ. Χατζηνικολάου διατηρεί τις επιφυλάξεις της: «Σκοπός μας δεν ήταν να κάνουμε ιστορική έρευνα. Επικεντρωθήκαμε στο προσωπικό βίωμα, το πώς ένιωθε τότε ο καθένας. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ζούσαν τον Πόλεμο σαν ιστορικοί. Και μπορεί η Μήλος να μην υπέφερε όπως η Κρήτη, για παράδειγμα, όμως στο νησί εγκαταστάθηκαν 4.500 Γερμανοί, αριθμός σχεδόν διπλάσιος από τον τοπικό πληθυσμό. Επίταξαν όλους τους άνδρες και όλα τα τρόφιμα. Δυστυχώς, οι επιστήμονες δεν απευθύνονται σε αυτούς τους ανθρώπους για τις καταγραφές τους. Ψάχνουν συνήθως το όλον, μη λαμβάνοντας όσο θα 'πρεπε υπ' όψιν τους, τις μικρές ιστορίες της καθημερινότητας».
Κώστας Χριστόπουλος
Οι «Αrtspirators», όμως, όπως ονομάζουν την ομάδα τους, κάνουν ακριβώς αυτό, και μάλιστα καταγράφουν και τις συνομιλίες (ψηφιακά υπάρχουν στο μπλογκ τους, μπορεί να τις ακούσει ο καθένας). Επίσης έχουν ψηφιοποιήσει έγγραφα και φωτογραφικό υλικό της εποχής, επιστολές και χειρόγραφες σημειώσεις, αλλά και ευρήματα – από εργαλεία καθημερινής χρήσης μέχρι οπλικό εξοπλισμό της Κατοχής. Κανονική δουλειά αρχείου, δηλαδή, και ας μην είναι ιστορικοί! Οι δε διηγήσεις που συνέλεξαν δεν αναπαριστούν απαραιτήτως τις πραγματικές συνθήκες, αλλά προτείνουν νέες νοερές εικόνες στον ακροατή ή τον αναγνώστη τους. Ετσι, η αντικειμενικοποιημένη ιστορία υποχωρεί μπρος στην υποκειμενική αφήγησή της, η «μεγάλη» ιστορία υποσκελίζεται από την απτή καθημερινότητα: «Στόχος της καλλιτεχνικής πράξης δεν είναι η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, αλλά η ανίχνευση και η απόδοση κάποιων από τα διαφεύγοντα σημεία της πραγματικότητας, που ειδάλλως θα ήταν αδύνατον να αναπαρασταθούν με λέξεις, εικόνες ή και ήχους».
Η ομάδα ξεκίνησε το 2011 από το Πήλιο, όπου είναι και η έδρα τους, με το «Sanatorio project», μέσα στο επιβλητικό ερείπιο του σανατορίου που ίδρυσε ο γιατρός Καραμάνης στα Χάνια. «Επισκεπτόμαστε πάντα μέρη συλλογικής μνήμης και ιστορικού ενδιαφέροντος, ανενεργά για χρόνια και τα ξανασυστήνουμε στο κοινό μέσω της εικαστικής δημιουργίας. Ευτυχώς στη Μήλο ο δήμαρχος Γεράσιμος Δαμουλάκης μάς εμπιστεύτηκε από την πρώτη στιγμή. Ηλεκτροδότησε τον χώρο και μας διέθεσε ό,τι χρειαζόμασταν. Θέλει δε να αναχθεί το πρότζεκτ αυτό σε θεσμό». Μακάρι!
Info: Εως 30 Σεπτεμβρίου 2014. Περισσότερα στο http://refugeproject2.blogspot.gr/.
