Στα δύο τελευταία άρθρα µας εστιάσαµε στις διάφορες πτυχές των περίπλοκων και συνήθως αδιαφανών σχέσεων της επιστήµης µε τη θρησκεία: του ορθού λόγου µε την πίστη, του επιστηµονικά «εµµενούς» µε το θεολογικά «υπερβατικό».
Παρουσιάσαµε µάλιστα τις πιο πρόσφατες νευροθεολογικές έρευνες που περιγράφουν τη θρησκευτική πίστη ως µια έµφυτη και άρα βιολογική ανθρώπινη προδιάθεση για το υπερβατικό. Και όπως είδαµε, αυτές οι νευροθεολογικές έρευνες, κατάλληλα ερµηνευόµενες, µπορούν να συµβάλουν είτε στην ενίσχυση της πίστης είτε στην επιβεβαίωση του αθεϊσµού.
Σήµερα επιλέξαµε να παρουσιάσουµε µερικούς τίτλους βιβλίων τους οποίους θεωρούµε από τους πιο ενδιαφέροντες επειδή, κατά τη γνώµη µας, καταφέρνουν να διαφωτίσουν ορισµένες σηµαντικές πτυχές των υπόγειων σχέσεων της σύγχρονης επιστήµης µε τη θρησκεία. Μολονότι κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα, τα περισσότερα από αυτά τα βιβλία θεωρούνται ήδη «κλασικά».
Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
John Hedley Brooke Επιστήμη και θρησκεία Μια ιστορική προσέγγιση μτφρ.: Βασιλική Βακάκη επιμ.-πρόλογος: Κ. Γαβρόγλου, εκδ.«Παν. Εκδ. Κρήτης», σελ. 482
Οσοι πιστεύουν ότι η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης ισοδυναμεί πάντα με την κατατρόπωση των θρησκευτικών προκαταλήψεων και του εκκλησιαστικού σκοταδισμού ή, εναλλακτικά, όσοι είναι βέβαιοι ότι η επικράτηση της θεοκρατικής σκέψης συνεπάγεται αυτομάτως την καταστολή της επιστήμης, καλό θα ήταν να διαβάσουν προσεκτικά αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο.
Ο Τζον Μπρουκ, επιφανής ιστορικός της επιστήμης και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ, υιοθετώντας μια αποκλειστικά ιστορική προσέγγιση καταφέρνει σ' αυτό το βιβλίο να αναδείξει τις στενότατες –συμπληρωματικές και ανταγωνιστικές– σχέσεις που ήδη από τον 16ο αιώνα υπήρχαν ανάμεσα στις επιστήμες και τη θρησκεία. Στις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει πλήθος από ιστορικά επιχειρήματα που τεκμηριώνουν τις σχέσεις αμοιβαιότητας-ανταγωνισμού, αλλά και τον αδιάλειπτο, παραγωγικότατο διάλογο των επιστημών με τη θρησκεία. Ιδού πώς περιγράφει ο ίδιος ο συγγραφέας το εγχείρημά του: «Να δείξει τις ποικίλες, πρωτότυπες, ιδιοφυείς μεθόδους που επιστράτευσαν τόσο οι υποστηρικτές της επιστήμης όσο και οι υπέρμαχοι της θρησκείας στον αγώνα τους να βρουν απαντήσεις για τα θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούσαν τη σχέση τους με τη Φύση και με τον Θεό».
Θαυμάσια μεταφρασμένο και επιμελημένο, το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα αναγκαστικό –κυρίως όμως απολαυστικό!– ανάγνωσμα για όποιον επιθυμεί να κατανοήσει τις αμφίδρομες σχέσεις της επιστήμης με τη θρησκεία.
………………………………………………………………………….
Η Βίβλος του Αθεου Επιλογή & εισαγωγή: Κρίστοφερ Χίτσενς μτφρ. και επιμ.: Αρης Μπερλής εκδ. «Polaris», σελ. 614
Μπορεί να υπάρξει μια «αθεϊστική Βίβλος»; Προφανώς όχι, αφού η αθεϊστική σκέψη αμφισβητεί τη δυνατότητα ύπαρξης ιερών και εξ αποκαλύψεως αληθειών. Συνεπώς, για τον άθεο ή τον σκεπτικιστή δεν υπάρχουν «ιερά» βιβλία ή «κανόνες» που διατυπώνουν αναμφισβήτητες, υπεριστορικές και αιώνιες Αλήθειες. Κάτι που με κάθε ευκαιρία αναγνωρίζει ρητά και ο επιμελητής-σχολιαστής αυτής της αξιόλογης ανθολογίας αντιθεολογικών κειμένων.
Ο Κρίστοφερ Χίτσενς, διάσημος συγγραφέας και δημοσιογράφος που πέθανε πρόωρα από καρκίνο (τον Δεκέμβριο του 2011), συνέλεξε σ' αυτήν την «αντι-Βίβλο» 53 κείμενα (μερικά ανέκδοτα) που, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αποτυπώνουν την ιστορία της αντιθρησκευτικής ή σκεπτικιστικής ανθρώπινης σκέψης. Με τρόπο άλλοτε παιγνιώδη και άλλοτε σοβαρό, 53 μεγάλοι διανοητές αντιπαραθέτουν στις θεοκρατικές προκαταλήψεις την επιστημονική, ηθική και κοινωνική σημασία της αυτοτέλειας της ανθρώπινης ύπαρξης και σκέψης από κάθε υπερβατική εξουσία.
Ετσι, σε αυτήν την πολύτιμη ανθολογία αποθησαυρίζονται και σχολιάζονται οι αθεϊστικές ή οι αντιεκκλησιαστικές σκέψεις στοχαστών όπως ο Λουκρήτιος, ο Ντέιβιντ Χιουμ, ο Τόμας Χομπς, ο Σπινόζα, ο Σέλεϊ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, ο Μαρξ, ο Δαρβίνος, ο Φρόιντ, ο Αϊνστάιν, ο Ράσελ. Καθώς και πιο σύγχρονων, αλλά εξίσου μαχητικών, εκπροσώπων της αθεϊστικής επιστήμης, όπως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, ο Ντάνιελ Ντένετ, ο Μάικλ Σέρμερ, ο Σαμ Χάρις, ο Ιαν Μακιούαν κ.ά.
……………………………………………………………………………………….
Richard Dawkins Η περί Θεού αυταπάτη μτφρ. και επιμ.: Μ. Γιατρουδάκη, Π. Δεληβοριάς, Α. Μάμαλης, Ν. Ντάικος, Κ. Σίμος, Β. Σακελλαρίου. Εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 450
Από το 2006 διαπιστώνεται στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη μια πρωτόγνωρη και πολύ δυναμική ανανέωση των επιστημονικών ερευνών και επιχειρημάτων κατά των θεοκρατικών «εξηγήσεων». Ως έκφραση αυτού του «νέου» αθεϊστικού ρεύματος θα εκδοθούν δύο πολύ επιτυχημένα, από εκδοτική άποψη, βιβλία που τα υπογράφουν ο Βρετανός εξελικτικός βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς και ο Αμερικανός φιλόσοφος και γνωσιοεπιστήμονας Ντάνιελ Ντένετ.
Το «Η περί του Θεού αυταπάτη» του Ρίτσαρντ Ντόκινς, συγγραφέα του επίσης πολυσυζητημένου βιβλίου το «Εγωιστικό γονίδιο», αποτελεί μια δριμύτατη αλλά καλά τεκμηριωμένη κριτική σε κάθε παλαιότερη ή σύγχρονη προσπάθεια επίκλησης της ιδέας του Θεού ως εξηγητικής «Πρώτης Αρχής» των φυσικών και κυρίως των βιολογικών φαινομένων. Εξετάζοντας λεπτομερώς τις ποικίλες εκδηλώσεις του Υπερβατικού στη ζωή και τη σκέψη των ανθρώπων, ο Ντόκινς απορρίπτει μία προς μία όλες τις θρησκευτικές εξηγήσεις.
Σε αυτό το βιβλίο του ο διεθνούς φήμης επιστημονικός συγγραφέας όχι μόνον αναλύει λεπτομερώς και απορρίπτει τις πολυάριθμες επιστημονικοφανείς θεολογικές «εξηγήσεις», αλλά και επιχειρεί να δικαιολογήσει τη «σκληρή» άποψή του, ότι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα οι θρησκείες υπάρχουν μόνο ως εξελικτικά «ατυχήματα»: παραπροϊόντα της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου.
……………………………………………………………………
Daniel C. Dennett Απομυθοποίηση: καταρρίπτοντας τον μύθο της θρησκείας μτφρ.: Δ. Ξυγαλατάς, Ν. Ρουμπέκας εκδ. «Βάνιας», σελ. 498
Την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ντόκινς, εκδίδεται στις ΗΠΑ ένα άλλο, πολύ σημαντικό βιβλίο, το «Απομυθοποίηση» του Ντάνιελ Ντένετ. Ο συγγραφέας του, διεθνούς φήμης γνωσιακός φιλόσοφος και ένας από τους αναμφισβήτητους πρωταγωνιστές της πρόσφατης επανάστασης των Γνωσιακών Επιστημών, έκρινε ότι είχαν πλέον ωριμάσει οι συνθήκες για μια τίμια επιστημονική αποτίμηση των κοινωνικά και γνωστικά επικίνδυνων φαινομένων της νέας θρησκευτικής βαρβαρότητας και εκπαιδευτικής καταστολής που από καιρό έπληττε τη χώρα του, τις ΗΠΑ.
Προϊόν αυτής της διττής –επιστημονικής, πολιτισμικής– ανάγκης καταδίκης του θρησκευτικού νεοσκοταδισμού, το «Απομυθοποίηση» είναι μια διαυγής και ψυχρή επιστημονική εξέταση όλων σχεδόν των σύγχρονων θρησκευτικών ψευδαισθήσεων: από τον αντιεξελικτικό «Ευφυή Σχεδιασμό» μέχρι τα υποθετικά «γονίδια» ή τα «εγκεφαλικά κέντρα» του Θεού.
Βασιζόμενος στις κατακτήσεις της εξελικτικής βιολογίας, κυρίως όμως της γνωσιακής ψυχολογίας και των νευροεπιστημών, ο Ντένετ μάς προσφέρει μια έξυπνη αλλά και απολαυστική επιστημονική απάντηση στη νέα επιστημονικοφανή επίθεση των θεόπληκτων σκοταδιστών. Αξίζει τέλος να επαινεθεί η εξαιρετική μεταφραστική εργασία των Δημήτρη Ξυγαλατά και Νικόλα Ρουμπέκα. Χάρη στις εκδόσεις «Βάνια», το αναγνωστικό κοινό του τόπου μας έχει πλέον τη δυνατότητα να γνωρίσει έναν από τους πιο δημιουργικούς και πρωτότυπους στοχαστές της εποχής μας.
………………………………………………………………….
Ευτύχης Μπιτσάκης Από την πυρά στον άμβωνα εκδ. «ΤΟΠΟΣ», σελ. 212
Στις μέρες μας παρατηρείται μια έκδηλη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος όχι μόνο για τη θρησκεία αλλά και για τις λησμονημένες μέχρι πρόσφατα υπερφυσικές «εξηγήσεις». Σε μια εποχή εμπορευματοποίησης των πάντων, φαίνεται σχεδόν εύλογο ότι οι περισσότεροι μορφωμένοι άνθρωποι στη Δύση αναζητούν πλέον στο «επέκεινα» το νόημα μιας ζωής που βιώνεται χωρίς νόημα, το οποίο, όπως υποθέτουν, θα πρέπει να βρίσκεται έξω και πέρα από τη μάταιη και ατελέσφορη κατανάλωση προϊόντων (αδιάφορο αν αυτά είναι υλικά ή πνευματικά).
Ποιες όμως συνέπειες έχει για την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης αυτή η πρόσφατη μόδα επαναφοράς κάποιων, υποτίθεται, οριστικά «ξεπερασμένων» θρησκευτικών ή υπερφυσικών εξηγήσεων;
Σε αυτά και πολλά άλλα σχετικά ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει εξαντλητικά το τελευταίο βιβλίο του γνωστού Ελληνα φυσικού και φιλόσοφου Ευτύχη Μπιτσάκη. Με αξιοζήλευτη υπομονή και ανυποχώρητη κριτική διάθεση ο συγγραφέας ανασκευάζει ένα προς ένα τα επιστημονικοφανή ιδεολογήματα που με δόλιο τρόπο προβάλλουν οι σημερινοί εραστές των υπερφυσικών «εξηγήσεων», είτε για να ιδιοποιηθούν είτε για να απορρίψουν όλες τις αμιγώς υλιστικές και σαφώς πιο ορθολογικές ερμηνείες της φύσης.
Από την πυρά στον άμβωνα, δηλαδή άλλοτε με απροκάλυπτη εχθρότητα και άλλοτε με υποκριτική αποδοχή ορισμένων κατακτήσεων της επιστήμης, ο μεταμοντέρνος επιστημονικοφανής μυστικισμός δεν αρκείται πλέον στο να προβάλλεται ως «αποκεκαλυμμένη αλήθεια», αλλά απαιτεί και την επιστημονική επιβεβαίωσή του!
……………………………………………………………………
Marcel Gauchet Η απομάγευση του κόσμου μτφρ.: Αντα Καλαμπατσέα εκδ. «Πατάκη», σελ. 455
Η ιδιαιτερότητα του σημερινού τρόπου σκέψης για τον φυσικό κόσμο και τους ανθρώπους συνοψίζεται θαυμάσια στην έκφραση «απομάγευση του κόσμου».
Με αυτή την έκφραση περιέγραφε, πριν από πολλές δεκαετίες, ο γνωστός κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ τον οριστικό, όπως ήλπιζε, «εξοβελισμό της μαγείας ως τεχνικής σωτηρίας». «Η απομάγευση του κόσμου» είναι ένα από εκείνα τα σπάνια σύγχρονα έργα που πολύ γρήγορα επιβάλλονται ως κλασικά.
Ο Μαρσέλ Γκοσέ, διάσημος Γάλλος κοινωνικός φιλόσοφος –συνεργάτης του Κορνήλιου Καστοριάδη, του Κλοντ Λεφόρ και του Πιερ Κλαστρ– αποφάσισε να γράψει το «Η απομάγευση του κόσμου» για να περιγράψει τη δυνατότητα σύνθεσης αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «πολιτική ιστορία της θρησκείας». Και μολονότι δανείζεται τον τίτλο από τον Μαξ Βέμπερ, του προσδίδει ένα μάλλον διαφορετικό νόημα: το οριστικό και αμετάκλητο τέλος της κυριαρχίας του αοράτου! Πράγματι, αυτό το σημαντικό βιβλίο προτείνει μια ριζική ανατροπή προοπτικής: «Θελήσαμε να δούμε την ιστορία των θρησκειών ως μια ανάπτυξη' όμως η αμιγής θρησκεία βρίσκεται στις απαρχές».
Αυτό που ο Μαρσέλ Γκοσέ αποκαλεί «μεγάλες θρησκείες» στην πραγματικότητα αντιστοιχεί σε μια σειρά από στάδια αμφισβήτησης του θρησκευτικού. Γράφει ο ίδιος: «Στόχος μας είναι η διερεύνηση αυτής της διαδικασίας διάλυσης και μεταστροφής της προαιώνιας οργανωτικής αυθεντίας του θρησκευτικού».
……………………………………………………………………
Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ Το πνεύμα του αθεϊσμού μτφρ.: Αλίκη Κεραμίδα, εκδ. «Κέδρος », σελ.210
Σε μια εποχή όπου η αναβίωση του θρησκευτικού αισθήματος διαπλέκεται επικίνδυνα και πολύ συχνά συμπλέει με ανησυχητικά φαινόμενα δογματισμού, η μάχη για τη θρησκευτική ανεκτικότητα καθίσταται περισσότερο επιτακτική από ποτέ. Η πίστη σε οποιαδήποτε μορφή θρησκείας είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα. Ο αθεϊσμός επίσης.
Το πνεύμα δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο κανενός, και ακόμη λιγότερο όσων πιστεύουν ότι κατέχουν την οριστική και αιώνια Αλήθεια! Γιατί, λοιπόν, αναρωτιέται σε αυτό το σημαντικό βιβλίο ο διακεκριμένος Γάλλος φιλόσοφος Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ, η πνευματική ζωή θα ενδιέφερε λιγότερο τους άθεους;
Ο Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ γεννήθηκε στο Παρίσι το 1952. Απόφοιτος της École Normale Supérieure και διδάκτωρ φιλοσοφίας, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Paris I (Panthéon-Sorbonne). Γαλουχημένος με τον χριστιανισμό, βιώνοντας ωστόσο εδώ και πολλά χρόνια την εμπειρία του αθεϊσμού, ο Σπονβίλ εξετάζει σε αυτό το έργο του τρία βασικά ερωτήματα: 1) Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς θρησκεία; 2) Υπάρχει Θεός; 3) Τι είδους πνευματικότητα μπορεί να υπάρξει για τους άθεους;
Στις σελίδες αυτού του γοητευτικού βιβλίου φροντίζει να διαχωρίσει επιμελώς την αθεΐα από τον αγνωστικισμό, την πίστη από την ηθική. Παράλληλα, επιχειρεί να σκιαγραφήσει ό,τι μας ενώνει ή, μάλλον, ό,τι θα έπρεπε να μας ενώνει, θρησκευόμενους ή μη: η κοινή ανθρώπινη ανάγκη μας για κοινωνικότητα, για ειλικρινή και ανιδιοτελή αφοσίωση, για αγάπη.
…………………………………………………………
Α. Νιούμπεργκ, Μ. Γουόλντμαν Γιατί πιστεύουμε μτφρ.: Γιώτα Γκουμέα εκδ. «Αβγό», σελ. 412
Από πού προέρχεται η πίστη μας στον Θεό; Γιατί υπάρχουν ηθικές αξίες; Γιατί κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν και άλλοι όχι; Γεφυρώνοντας την επιστήμη, την ψυχολογία και τη θρησκεία οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου αποκαλύπτουν, για πρώτη φορά, πώς τα πιστεύω μας αναδίδονται μέσα από τις νευρωνικές δραστηριότητες του εγκεφάλου μας. Με απλά λόγια, εξηγούν πώς ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και τη μεταμορφώνει σε ένα φάσμα από προσωπικούς, ηθικούς και δημιουργικούς συλλογισμούς που τους χρησιμοποιούμε για να προσδώσουμε νόημα, αξία, πνευματικότητα και αλήθεια στη ζωή μας.
Στηριγμένοι στις πρόσφατες, επαναστατικές κατακτήσεις της επιστήμης του εγκεφάλου, κυρίως από τις ζωντανές απεικονίσεις και καταγραφές του εγκεφάλου ανθρώπων που προσεύχονται ή διαλογίζονται, οι Νιούμπεργκ και Γουόλντμαν προτείνουν ένα νέο μοντέλο για το πώς γεννιούνται τα πιο βαθιά πιστεύω μας, αλλά και πώς αυτά τα πιστεύω επηρεάζουν τη ζωή μας. Γιατί όμως έχουμε αυτή την ακατάλυτη ανάγκη να πιστεύουμε σε αναπόδεικτες υπερφυσικές παρουσίες; «Πολύ απλά γιατί δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να πιστεύουμε», επιμένουν ταυτολογικά οι συγγραφείς!
Μέσα από προσωπικές ιστορίες, ηθικά παράδοξα και οπτικές ψευδαισθήσεις, οι συγγραφείς αποκαλύπτουν πώς ο εγκέφαλός μας κατασκευάζει εικασίες για την αναγκαία εννόηση και εξήγηση της πραγματικότητας που μας περιβάλλει. Επιπλέον, προτείνουν και κάποιους τρόπους για να αναπτύξουμε μια θετικότερη και περισσότερο ανεκτική στάση ζωής.
…………………………………………………………
Μάθιου Αλπερ Ο Θεός στον εγκέφαλο μτφρ.: Βικτωρία Τζούμα, εκδ. «Αβγό», σελ. 291
Είναι ο άνθρωπος πνευματικό ον, φορέας μια αθάνατης ψυχής, δημιουργημένος από τον Θεό ή, μήπως, είναι μόνο φτιαγμένος από ύλη, καταδικασμένος να καταλήξει κάποτε στην αιώνια σκόνη; Θέτοντας εξαρχής αυτά τα παμπάλαια ερωτήματα, ο συγγραφέας ξεκινά τη λεπτομερή καταγραφή της προσωπικής του οδύσσειας, η οποία τον εξωθεί σε μια ενδελεχή έρευνα του σύμπαντος και τον οδηγεί, πάλι πίσω, στο δικό του DNA.
Εκτιμώντας ότι δεν μπορεί να είναι απλή σύμπτωση το γεγονός ότι όλοι σχεδόν οι πολιτισμοί πίστευαν σε κάποια μορφή πνευματικής υπόστασης, ο Αλπερ θεωρεί σχεδόν βέβαιο ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι γενετικά ή έστω εγκεφαλικά «καλωδιωμένος» για να μπορεί να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο. Γιατί άραγε οι δυνάμεις της βιολογικής εξέλιξης να έχουν επιλέξει για τους ανθρώπους μια τέτοια «υπερβατική πνευματική» λειτουργία;
Ακολουθώντας μια πολύ προσωπική αναζήτηση του Θεού, μέσα από τη σύγχρονη επιστήμη και τη φιλοσοφία, ο συγγραφέας εξετάζει την εξέλιξη του σύμπαντος και της ζωής, και συνοψίζει τις σύγχρονες έρευνες του εγκεφάλου που αφορούν στην αίσθηση του Θείου.
Στο ταξίδι αυτό εξερευνά το βιολογικό υπόβαθρο της θρησκευτικής εμπειρίας, της αθεΐας, του προσηλυτισμού, των υπερβατικών εμπειριών που δημιουργούν ορισμένες ψυχεδελικές ουσίες, της επιθανάτιας εμπειρίας, της ηθικής συνείδησης και πολλά άλλα. Ενα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί σαν προσωπικό ημερολόγιο αναζήτησης του Θεού την εποχή της παντοδυναμίας της τεχνοεπιστήμης.
