Λίγα λεπτά πριν από την προσγείωση οι μισοί επιβάτες μεταμορφώνονται. Οι καλοβαλμένες, ωραία μακιγιαρισμένες γυναίκες που κάθονται δίπλα σου φοράνε τις ρόμπες και τις μαντίλες τους. Το λένε «χετζάμπ» και σημαίνει «ευσέβεια». Δεν είναι απλώς παράδοση, αλλά νόμος του κράτους

ΙΡΑΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ: Ντίνα Δασκαλοπούλου

«Σε λίγα λεπτά προσγειωνόμαστε στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν. Το αλκοόλ απαγορεύεται αυστηρά». Είναι οι πρώτες λέξεις που σε εισάγουν σ’ αυτή την παράξενη γωνιά του κόσμου και, ταυτόχρονα, δίνουν το σύνθημα για μια συντονισμένη επιχείρηση εντός του αεροσκάφους: τσάντες και ντουλάπια ανοίγουν βιαστικά και οι μισοί επιβάτες μεταμορφώνονται. Οι καλοβαλμένες, ωραία μακιγιαρισμένες γυναίκες που κάθονται δίπλα σου φοράνε τις ρόμπες και τις μαντίλες τους. Το λένε «χετζάμπ» και σημαίνει «ευσέβεια». Δεν είναι απλώς παράδοση, αλλά νόμος του κράτους.

Ετσι, λοιπόν, τυλιγμένη στη μαντίλα σου και με το καινοφανές άγχος να μη φανούν τα μαλλιά, τα στήθη και οι γλουτοί σου, προσγειώνεσαι σε αυτή τη χώρα που για την πλειονότητα του δυτικού κόσμου εικονοποιεί το «απόλυτο κακό».

Η σωρεία καταγγελιών από τον ΟΗΕ, τη Διεθνή Αμνηστία, τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι φωτογραφίες των απαγχονισμένων, οι μαρτυρίες για λιθοβολισμούς, οι έρευνες για πυρηνικά όπλα: όλα σε έχουν προετοιμάσει για ένα ταξίδι στον κόσμο των τεράτων. Πολλώ δε αν είσαι δημοσιογράφος και κάμποσοι συνάδελφοί σου βρίσκονται στη φυλακή. Ακόμα περισσότερο αν είσαι γυναίκα, οπότε το «αμάρτημα» ξεκινά από την ίδια την κατασκευή σου.

Κανείς δεν θα σου τείνει το χέρι. Κανείς δεν θα σε ακουμπήσει. Αν βρεθείς στο δικαστήριο ως μάρτυρας η μαρτυρία σου μετράει μισή. Αν χωρίσεις, τα παιδιά σου θα τα πάρει ο πρώην σύζυγος. Δεν θα οδηγήσεις ποτέ μηχανάκι. Και, σαν καλό κορίτσι, θα αποδεχτείς τις άλλες τρεις συζύγους που μπορεί να παντρευτεί ο άντρας σου, αν έχει την οικονομική δυνατότητα να τις συντηρήσει. Αν δεν την έχει, μπορεί να καταφύγει στη λύση του «προσωρινού γάμου»: μια έγγραφη συμφωνία με την ερωμένη του για σχέση περιορισμένου χρόνου, με την έγκριση των Αρχών και τη δική σου φαρδιά πλατιά υπογραφή.

Το να είσαι λεσβία δεν το συζητώ καν, αφού «στο Ιράν δεν υπάρχουν γκέι» όπως είχε δηλώσει ο απελθών πρόεδρος Αχμαντινετζάντ. Κι αν υπάρχουν, «είναι ψυχικά ασθενείς και δεν αναγνωρίζεις δικαιώματα σε έναν ανισόρροπο άνθρωπο», όπως μου εξηγεί ένας μπασίτζι, ένας ένοπλος πολιτοφύλακας. Αν, παρ’ όλα αυτά, εμφανιστεί ένα τέτοιο μίασμα, «απλώς τους κρεμάμε, αν κι έχει χρόνια να συμβεί. Παλιότερα τους εκπαραθυρώναμε και τους μοιχούς τους λιθοβολούσαμε». Με όλα αυτά τα δεδομένα είναι εξαιρετικά δύσκολο σε έναν Ευρωπαίο να κατανοήσει τι είναι αυτό που κάνει το Ιράν έναν τόπο όχι μόνο συναρπαστικό, αλλά και έναν προορισμό που θες να ξαναπάς.

Η απάντηση είναι πολυπαραγοντική, αν και η κοινή συνισταμένη όλων των συνιστωσών της είναι οι ίδιοι οι Ιρανοί: ένας λαός που έζησε την αγριότητα της αμερικανικής πολιτικής σε όλες τις εκδοχές της και δεν υπέκυψε σε αυτήν. Στρατιωτικά πραξικοπήματα, ένας βασιλιάς μαριονέτα, λεηλασία του εθνικού του πλούτου, φυλακές, βασανιστήρια κι εξορία για όσους αντιστάθηκαν. Οι Ιρανοί επαναστάτησαν και μέχρι σήμερα στηρίζουν την επανάστασή τους: η χώρα τους στέκει κατάμονη ανάμεσα στις γειτόνισσές τους που είτε στρατιωτικά είτε οικονομικά ελέγχονται απολύτως από τις ΗΠΑ. Στους δρόμους, στις πλατείες, στις προσόψεις των πολυκατοικιών, παντού βλέπεις εικόνες των μαρτύρων της επανάστασης κι ένα σύνθημα: «Θ’ αντισταθούμε μέχρι τέλους».

Είναι ένα μείγμα εθνικής υπερηφάνειας, αξιοπρέπειας και οργής απέναντι σε μια διαρκή απειλή που μπορεί ανά πάσα στιγμή να ισοπεδώσει τη χώρα τους κι όλα της τα επιτεύγματα τα τελευταία 34 χρόνια. Το Ιράν επιβιώνει όρθιο σε κατάσταση πολιορκίας: το εμπάργκο που του έχει επιβληθεί επηρεάζει όλες τις όψεις της καθημερινής ζωής, από τις τραπεζικές συναλλαγές μέχρι τις τηλεπικοινωνίες, από τις υπερδιπλασιασμένες τιμές των αγαθών μέσα σε έναν μόλις χρόνο μέχρι τον πληθωρισμό και την ανεργία που έχουν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Από την άλλη, αυτή η ίδια χώρα που φοβάται εμπνέει φόβο κι απειλεί: το προωθημένο πυρηνικό της πρόγραμμα και η δυνάμει δυνατότητά της να κατασκευάσει πυρηνική βόμβα προκαλούν δέος στον πλανήτη.

Αλλαγή φρουράς

Η ιρανική, όπως κάθε κοινωνία, δεν είναι ένα συμπαγές κι αδιαίρετο σύνολο: αντιτιθέμενα ρεύματα διατρέχουν τον κοινωνικό ιστό και τον τελευταίο καιρό το αίτημα για μια στροφή στην εξωτερική και την εσωτερική πολιτική εκφράζεται ποικιλοτρόπως. Η αλλαγή φρουράς στον προεδρικό θώκο από τον λαϊκιστή Αχμαντινετζάντ στον εκσυγχρονιστή Ροχανί είναι η πολιτική έκφραση αυτού του αιτήματος, που μέσα σε λίγους μόλις μήνες έφερε ένα ιστορικό γεγονός. Πριν από λίγες μέρες ο πρόεδρος του Ιράν συνομίλησε απευθείας στο τηλέφωνο με τον Αμερικανό ομόλογό του.

Αυτή η απλή φαινομενικά κίνηση, έπειτα από 34 ολόκληρα χρόνια διακοπής κάθε είδους διπλωματικών σχέσεων, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. «Δείχνει πως το ισοζύγιο δύναμης έχει αλλάξει υπέρ του Ιράν και τώρα πια μπορούμε να συνομιλήσουμε ισότιμα με τις ΗΠΑ», θα μας πει ο δρ Μοχάμεντ Ρεζά Σενταμπαντί, επίκουρος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης και γραμματέας της UNESCO. «Θέλουμε να φτιάξουμε τις σχέσεις μας με τη Δύση και να προβάλουμε μια καινούργια εικόνα για τη χώρα μας: δεν έχουμε κάνει κανένα πόλεμο εδώ και χρόνια, είμαστε ένας παράγοντας σταθερότητας σε μια ασταθή περιοχή», υπερθεματολογεί ο συνάδελφός του Μοχάμεντ Μαραντί. «Είναι το πρώτο θετικό βήμα μιας διαδικασίας. Πρέπει να δούμε τι θα κάνει και η άλλη πλευρά», μας λέει ο Αμπάς Ασλανί, γενικός διευθυντής του διεθνούς τμήματος του ειδησεογραφικού πρακτορείου Φαρς. «Ομως πρέπει να δούμε πώς θα αντιδράσει το σιωνιστικό λόμπι στις ΗΠΑ και το Κογκρέσο».

«Η Δύση πάσχει από ισλαμοφοβία. Μια έκφραση αυτής της φοβίας είναι κι η ιρανοφοβία», θα μας πει ο δρ Αχμάντ Μπαχμανί, σύμβουλος στο γραφείο του Ανώτατου Ηγέτη για θέματα εξωτερικής πολιτικής. «Τα διεθνή ΜΜΕ κατασκευάζουν μια τρομακτική εικόνα για το Ιράν. Κανείς δεν αναφέρει πως εδώ ζουν τόσες διαφορετικές εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες απολύτως ειρηνικά. Κανείς δεν αναφέρει τι επιτύχαμε μετά την επανάσταση: εδώ δεν θα δεις άστεγους ή πεινασμένους ανθρώπους. Κι εσείς μας ρωτάτε για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για τις γυναίκες μας. Πρέπει να καταλάβετε την ισλαμική άποψη για τα ανθρώπινα δικαιώματα γιατί κι εσείς εγκλωβίζεστε σε στερεότυπα».

«Γιατί έτσι το θέλει ο Αλλάχ»

Αυτή η… ισλαμική άποψη για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ίσως το πιο ακανθώδες σημείο στην προσέγγιση δυο εντελώς διαφορετικών κόσμων: θεοκρατικό και επίσημα, το μοναδικό ισλαμικό κράτος στον κόσμο θεμελιώνει τις αρχές λειτουργίας του στην πίστη. Σε κάθε ερώτημα που αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα η απάντηση είναι μία και μοναδική: γιατί έτσι το θέλει ο Αλλάχ. Γιατί δεν σέβεστε τους γκέι; Γιατί είναι ανώμαλοι κατά τον Αλλάχ. Γιατί παντρεύεστε τόσες γυναίκες; Γιατί ο Αλλάχ θέλει να κάνουν όλες παιδιά κι αν υπάρχει λειψανδρία λόγω πολέμου ή είναι κάποια ασχημούλα, πώς θα παντρευτεί; Γιατί επιβάλλετε ακόμα και στις τουρίστριες το χετζάμπ; Γιατί ο Αλλάχ δεν θέλει να σκανδαλίζονται οι άντρες και να διαλύονται οι οικογένειες. Σε μια τέτοια συνθήκη είναι πάρα πολύ εύκολο να βρεις τον εαυτό σου εκτός ορίων νομιμότητας: η «προπαγάνδα κατά του καθεστώτος» είναι μια κατηγορία βαριά όσο κι εύκολη. Ετσι, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και μπλόγκερ μπορούν πολύ εύκολα να βρεθούν στη φυλακή αντιμέτωποι ακόμα και με την ποινή του θανάτου.

«Σε κάθε καθεστώς υπάρχουν οι κόκκινες γραμμές που οι δημοσιογράφοι σέβονται», θα μας πει ο Ναντέρ Ταλεμπζαντέχ, ένας από τους πιο διάσημους παρουσιαστές τοκ σόου στην ιρανική τηλεόραση. Οι Ιρανοί επενδύουν πολλά στα ΜΜΕ, αφού ένα από τα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι ο μονοσήμαντος λόγος των αμερικανικών δικτύων, αλλά και δυσκολία εκπομπής μέσω δορυφόρων λόγω εμπάργκο. Ετσι, η δική τους αφήγηση για την πραγματικότητα της χώρας τους, αλλά και του μουσουλμανικού κόσμου σπάνια φτάνει στον Δυτικό πολίτη. Σε αυτό απαντούν με μια ρελάνς δικών τους ΜΜΕ: μια πλειάδα κρατικών τηλεοπτικών σταθμών, ραδιοφώνων, ιστοσελίδων.

Οι δημοσιογράφοι τους είναι από τους πιο καλοπληρωμένους πολίτες και βγαίνουν στη σύνταξη ύστερα από 20 μόλις χρόνια εργασίας, αφού το επάγγελμά τους θεωρείται βαρύ κι ανθυγιεινό. Μια επίσκεψη μόνο στο Press TV, το κανάλι τους που στοχεύει να γίνει το νέο Al Jajeera, αρκεί για να καταλάβει κανείς πόσα πολλά επενδύουν σε νέες τεχνολογίες και ανθρώπινο δυναμικό. Ο Ναντέρ εργάζεται σε ένα από τα πολλά κανάλια της κρατικής τηλεόρασης και κάνει παραγωγές σε ταινίες και ντοκιμαντέρ. «Τα δυτικά ΜΜΕ είναι ένας τεράστιος μηχανισμός προπαγάνδας που ελέγχεται πλήρως από τους σιωνιστές», θα μας πει. «Λένε ότι είμαστε η δεύτερη χώρα σε εκτελέσεις στον κόσμο μετά την Κίνα. Ομως εκεί ζουν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι κι εδώ 70. Σας προκαλώ να ψάξετε όμως πόσες είναι οι μοιχαλίδες που εκτελέστηκαν και πόσοι οι έμποροι ναρκωτικών. Το ρεπορτάζ αυτό κρύβει εκπλήξεις». Ο Ναντέρ σπούδασε στην Αμερική και επέστρεψε στην πατρίδα του τον πρώτο χρόνο της επανάστασης, της οποίας τις επιλογές υπερασπίζεται με πάθος. «Εχω πολλούς φίλους δημοσιογράφους που πήγαν στη φυλακή, αλλά δεν πιστεύω ότι εσείς στη Δύση έχετε μεγαλύτερη ελευθερία λόγου», θα μας πει.

Οι κόκκινες γραμμές

Η Ταχμινέ Μιλάνι έχει ζήσει από πρώτο χέρι τις… κόκκινες γραμμές. Πολυβραβευμένη και με προσωπική κινηματογραφική γλώσσα, αυτή η παγκοσμίως γνωστή σκηνοθέτιδα θεωρεί καθήκον της «να δώσει φωνή σε εκείνους που δεν τολμούν να βγάλουν γλώσσα». Βρέθηκε στη φυλακή για δυο εβδομάδες το 2001 και χρειάστηκε να κινητοποιηθεί η διεθνής πνευματική κοινότητα για να γλιτώσει τη θανατική ποινή. «Η χώρα μας είναι βαθιά άρρωστη», μας λέει. Παρόλο που ακόμα και σήμερα δέχεται επιθέσεις από ακραίους ισλαμιστές («έφτασαν στο σημείο να λιθοβολήσουν το σπίτι μας», όπως λέει) είναι αποφασισμένη να μην εγκαταλείψει την Τεχεράνη. Η μοναδική της κόρη, ωστόσο, στα 17 της έχει ήδη φύγει στην Αμερική. «Τα παιδιά μας είναι αναγκασμένα να έχουν δύο ταυτότητες.

Στον δρόμο και στο σχολείο τους απαγορεύεται να χορέψουν ή να σαχλαμαρίσουν με τους φίλους τους. Στο σπίτι έχουν ελευθερία. Δείτε τις γυναίκες μας: φορούν όλες υποχρεωτικά το χετζάμπ, αλλά είμαστε πρωταθλητές στις πλαστικές επεμβάσεις. Επειδή δεν μπορούν να δείξουν τίποτα άλλο εκτός από το πρόσωπό τους, το κακοποιούν. Βάφονται υπερβολικά, φουσκώνουν τα μαλλιά τους, προσπαθούν με κάποιο τρόπο να δείξουν θηλυκότητα. Στις ταινίες μου εστιάζω κυρίως στις γυναίκες της μεσαίας τάξης, εκείνες που από φόβο δεν μιλάνε και τρελαίνονται αθόρυβα όταν ο άντρας τους τις εγκαταλείψει άφραγκες για ένα νεότερο “κακό” και σέξi κορίτσι ή τους πάρει τα παιδιά».

Παρ’ όλα αυτά, η Μιλάνι είναι αισιόδοξη: «Εχουμε έναν καινούργιο πρόεδρο που θέλει να αλλάξουν τα πράγματα κι αυτό είναι συνολικό αίτημα τόσο των νέων όσο και των πνευματικών ανθρώπων. Ο Ανώτατος Ηγέτης της χώρας είναι ένας γλυκός άνθρωπος και υπάρχουν θρησκευτικοί ηγέτες που καταλαβαίνουν πως ο κόσμος δεν μπορεί να γυρίσει πίσω. Τα νέα παιδιά μπορεί να έχουν δύσκολη πρόσβαση στο ίντερνετ, αλλά διαβάζουν, βλέπουν ταινίες, ενημερώνονται. Ολα θα πάνε προς το καλύτερο».