Ενα γράμμα στα ελληνικά, που «έστειλε» το 1916 ο συγγραφέας στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ζητώντας δάνειο, αλλά υπογράφοντας με τα ονόματα ηρώων τού Ομήρου. Το κεφάλαιο «Λαιστρυγόνες» από τον «Οδυσσέα» του για το εφήμερο της ευτυχίας μέσα από την κατανάλωση. Και ιδού πώς «αυθαίρετα» και ποιητικά η γνωστή ντοκιμαντερίστρια γύρισε μια σημερινή πολιτική ταινία, που ξεκινάει από τη δική του Τεργέστη για να καταλήξει στις δικές μας απρόσωπες μεγαλουπόλεις του κέρδους. Πρεμιέρα σήμερα στην Ταινιοθήκη
Της Βένας Γεωργακοπούλου
Η Βουβούλα Σκούρα πάντα ήθελε να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ με μια αναφορά στα ελληνικά του Τζέιμς Τζόις. Ναι, όλο και κάπου το έχουμε ακούσει ή διαβάσει ότι ο Ιρλανδός που άλλαξε την έννοια του μυθιστορήματος μάθαινε τη γλώσσα μας. Υπάρχει και το έργο-σταθμός της Μαντώς Αραβαντινού «Τα ελληνικά του Τζόυς» (Ερμής, 1977). Αυτό το βιβλίο είχε, άλλωστε, στο μυαλό της και η γνωστή ντοκιμενταρίστρια, γραφίστρια, ζωγράφος και videoartist για την ταινία που σχεδίαζε εδώ και πέντε χρόνια, αλλά δεν τολμούσε, όπως μας λέει, να την προχωρήσει. Να 'ναι καλά η Μαρία Κομνηνού της Ταινιοθήκης της Ελλάδας, που ζητώντας της να συμμετάσχει στο 7ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου, την έσπρωξε να την γυρίσει. Και να που απόψε, στις 7 μ.μ., το ντοκιμαντέρ «THE RED BANK. James Joyce: Τα τετράδιά του, των Ελληνικών» κάνει την πρεμιέρα του.
Κάθε δουλειά της Βουβούλας Σκούρα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με πιο πρόσφατη τη βραβευμένη ταινία της για τη Λιβανέζα ποιήτρια Ετέλ Αντνάν, γεννημένη στη Βηρυτό από μητέρα Ελληνίδα και πατέρα Σύρο. Με τον Τζόις τα πράγματα δεν ήταν τόσο εύκολα. Πόσο μάλλον που η κινηματογραφίστρια δεν ήθελε να κάνει ένα συμβατικό ντοκιμαντέρ για το πώς μάθαινε να μιλάει και να γράφει τη γλώσσα μας.
«Τα παλιά σχέδια και οι σημειώσεις πετάχτηκαν, νέα ζητήματα προέκυψαν, παρέμεναν όμως τα βασικά στα κείμενά του, όπως το γλωσσικό, της ιστορίας, της εξορίας», λέει. Και κάτι εκ πρώτης όψεως περίεργο. Μια απόφασή της, με εκκίνηση τον Ιρλανδό, να κάνει μια «πολιτική ταινία» με άμεση αναφορά στο σήμερα.
Αρχισε να γράφει το σενάριο με συμπαραστάτη τον γλωσσολόγο Βαγγέλη Ιντζίδη, που όχι μόνο έγραψε το κείμενο που ακούγεται στην ταινία, αλλά και το αφηγείται και φαίνεται και ο ίδιος στην οθόνη («κανένας ηθοποιός δεν θα μπορούσε με τόση απλότητα, αλλά και πειθώ, να αναλάβει αυτόν τον ρόλο», λέει ενθουσιασμένη η σκηνοθέτις). Βασική του συνιστώσα ο κρίκος ανάμεσα στα ελληνικά του Τζόις και το κορυφαίο έργο του, τον «Οδυσσέα», συγκεκριμένα το 8ο κεφάλαιο για τους Λαιστρυγόνες (Lestrygonians).
Οι Ελληνες φίλοι του Τζόις
Ο συγγραφέας είχε αρκετούς Ελληνες γνωστούς, φίλους και συμπαραστάτες. Τον Νικόλα Σάντα, μανάβη στην Τεργέστη, που εκτός από να του δανείζει χρήματα (μόνιμο πρόβλημα του Τζόις η απενταρία), του απήγγελλε και ολόκληρες ραψωδίες από τον Ομηρο. Είχε και τον Παύλο Φωκά στη Ζυρίχη, που του μάθαινε να γράφει ελληνικά. Στα σημειωματάριά του της περιόδου 1915-19 υπάρχουν λέξεις, φράσεις, ακόμα και το «Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά». Είχε μάθει να τραγουδά και τον Εθνικό μας Υμνο, «τον ομορφότερο εθνικό ύμνο στον κόσμο», όπως είχε γράψει σε επιστολή του στην προστάτιδά του, Αγγλίδα φεμινίστρια και εκδότρια Χάριετ Γουίβερ.
Απ' όλα τα ελληνικά σημειώματα του Τζόις, ένα έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στη Βουβούλα Σκούρα και πήρε κεντρική θέση στην ταινία της. Ενα γράμμα με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου του 1916, στο οποίο ο συγγραφέας, για να ασκήσει την ελληνομάθειά του, απευθύνεται δήθεν στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας ζητώντας δάνειο 10 χιλιάδων φράγκων, με όλους τους τύπους και τη φόρμα ενός τέτοιου διαβήματος. Τα γράμματα μπορεί να ανήκουν και στον Φωκά. Και λοιπόν; Σημασία έχει η υπογραφή. Αυτή είναι αποκλειστική έμπνευση του Τζέιμς Τζόις.
«Μετά τα “αναμένω τας ενεργείας σας” και τα “διατελώ προθύμως”, ο Τζόις υπογράφει ως Αίας, Αισχύλος, Μενέλαος, ΤΡΩΕΣ, πείθω», λέει η Βουβούλα Σκούρα. «Ενα εμπορικό γράμμα υπογράφεται από τους ήρωες του Ομήρου, τούς πρώτους των Αχαιών, καθώς και όλους τους Τρώες, που τώρα είχαν γίνει έμποροι, τραπεζίτες, μεσίτες, όμοιοι με όλους εκείνους που είχε συναντήσει στις περιδιαβάσεις του και είχε γνωρίσει πολύ καλά στην Τεργέστη και τη Ζυρίχη, όπως γράφει και η Μαντώ Αραβαντινού».
1916. O Tζόις έχει εκδώσει τους «Δουβλινέζους» και το «Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία». «Είναι η εποχή που διεκδικεί να είναι εκείνος ο απόγονος του ευρωπαϊκού πολιτισμού που θα μετασχηματίσει ως άλλος Ομηρος τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή πραγματικότητα με τους καπιταλιστές Κύκλωπες και Λαιστρυγόνες. Είναι η εποχή που έχει αρχίσει να συλλαμβάνει τον “Οδυσσέα” του. Που αποφασίζει να παλέψει και πάλι με τα μοναδικά όπλα που επιτρέπει στον εαυτό του: την εξορία, τη σιωπή και την επιτηδειότητα», λέει η Βουβούλα Σκούρα.
Οι Λαιστρυγόνες σήμερα
Πώς ακριβώς έφτασε η σκηνοθέτις στη δημιουργική «αυθαιρεσία» να διαλέξει ως άξονα της πολιτικής, σημερινής ταινίας της το κεφάλαιο «Λαιστρυγόνες» του «Οδυσσέα», εκεί όπου ο Μπλουμ αηδιάζει με την εικόνα των ανθρώπων που τρώνε σαν ζώα σε εστιατόριο ξενοδοχείου και αναρωτιέται με τι να τρέφονταν οι θεοί των Ελλήνων και αν τα αγάλματα στο Εθνικό Μουσείο έχουν τρύπες για το πεπτικό τους σύστημα, όπως και οι άνθρωποι;
«Σήμερα, στις κοινωνίες του ακραίου καταναλωτισμού, το ερώτημα του Τζόις για τον ρόλο του φαγητού, τόσο σε περιόδους ειρήνης και ευφορίας όσο και σε περιόδους πολέμου, παραμένει», λέει η Βουβούλα Σκούρα. «Το εφήμερο της ευτυχίας μέσα από την κατανάλωση ισχύει και στις μέρες μας. Η δημιουργία των μεγαλουπόλεων ως απόδειξη δύναμης και χρήματος είναι η “μεταφορά” στην ταινία των σύγχρονων Λαιστρυγόνων. Η “υπαρκτή” ανώνυμη μεγαλούπολη, οι “υπαρκτές” ανώνυμες μεγαλουπόλεις, οι αντανακλάσεις στις τεράστιες γυάλινες προσόψεις, τα μεγέθη των κτιρίων που εξουδετερώνουν την ανθρώπινη κλίμακα, η σκληρή μαυρόασπρη απεικόνιση, να οι Λαιστρυγόνες σήμερα. Και το γράμμα-αίτηση δανείου σε γλώσσα ελληνική, όπως ο Τζέιμς Τζόις γράφει, να πάλι οι Λαιστρυγόνες σήμερα».
Τοπία χωρίς ανθρώπους
Η ταινία ξεκινάει, φυσικά, από την Τεργέστη, στις 16 Ιουνίου 2013, τότε που γιορτάζεται διεθνώς η Bloomsday, η μυθιστορηματική μέρα κατά την οποία εκτυλίσσεται η περιπλάνηση του Λέοπολντ Μπλουμ στον «Οδυσσέα», η πραγματική μέρα κατά την οποία ο Τζόις βγήκε το πρώτο ραντεβού του με τη Νόρα Μπάρνακλ, τη γυναίκα της ζωής του.
Η Βουβούλα Σκούρα επιλέγει να κινηματογραφήσει αποσπάσματα από μια θεατρική παράσταση στο Museo Sartorio, «έναν αισθησιακό χορό για την Bloomsday», όπως λέει. Αλλά και την ίδια την πόλη «μέσα στο πρωινό φως, 6 η ώρα το πρωί, μια καρέκλα τυχαία αφημένη από το βράδυ…». Νιώθει την Τεργέστη και δική της πόλη. Και δική μας. Ο θεατής πηγαίνει για μια μπίρα σε ένα μπαρ όπου πήγαινε και ο Τζόις, ακολουθεί τις βόλτες της Μαντώς Αραβαντινού με τη Λουκία Μαρκεζέλι, την Ιταλίδα-Ελληνίδα και μεταφράστρια που της έμαθε την πόλη του Τζόις.
Γυρίσματα έγιναν και στην Αθήνα. Και στο Λονδίνο. «Το Σίτι σαν μια βιτρίνα: μέσα από τα πολλαπλά τζάμια βλέπουμε τα διπλά λεωφορεία, όπως περνάνε, και τα αναγνωρίζουμε. Και ο Τάμεσης άδειος, θυμίζει λίγο το τέλος του πολέμου… Οποιου πολέμου», λέει η σκηνοθέτις. Πήρε την κάμερά της στο χέρι και τράβηξε και τη Νέα Υόρκη. «Προσπάθησα να “εικονογραφήσω” το άδειο, τα τοπία-χώρους με την ελάχιστη παρουσία των ανθρώπων. Ή, όπου υπάρχουν, όπως στον Κεντρικό Σιδηροδρομικό Σταθμό στη Νέα Υόρκη, να είναι τόσο απρόσωποι, σχεδόν σαν να μην υπάρχουν», εξηγεί. «Η σύνδεση της εικόνας με το κείμενο απαιτούσε μια ελευθερία σκέψης. Μια αποτοξίνωση από το αυτονόητο».
Και όχι, μην περιμένετε πολλά ντοκουμέντα από τον Τζόις στην ταινία, δεν είναι εγκυκλοπαιδικό ντοκιμαντέρ. Τέτοιο δεν θα έκανε ποτέ η Βουβούλα Σκούρα. Υπάρχουν, βέβαια, κάποια κομμάτια από τα ελληνικά γράμματά του… Κι ένα πλάνο με τον Εθνικό μας Υμνο γραμμένο με το χέρι του συγγραφέα.
Info: Η ταινία είναι αφιερωμένη στη Μαντώ Αραβαντινού (1926-1998). Η Βουβούλα Σκούρα αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει όλους αυτούς χωρίς τους οποίους το «The Red Bank» δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Τις εκδόσεις «Ερμής», τη Μαρία Ανδρονίκου, τον Γιάννη Νταρίδη, τον Παναγιώτη Οικονομόπουλο, τον Νίκο Παπαδογούλα, τον Παναγιώτη Κυριακουλάκο. Ωρα προβολής: 7 μ.μ. Διάρκεια: 30 λεπτά. Ταινιοθήκη της Ελλάδος, στο πλαίσιο του 7ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου, που συνεχίζεται έως και την Κυριακή 27/10. Ιερά Οδός 48, Κεραμεικός, τηλ. 210-3609695.
