Οι ρεμπέτες «παρόντες» στο έπος του ’40 και στην κατοχή
Του Δημήτρη Γκιώνη
Επέτειος της 28ης Οκτωβρίου εν όψει (επέτειος καταδίκης του φασισμού), και μια κουβέντα με τον ερευνητή του ρεμπέτικου τραγουδιού Πάνο Σαββόπουλο στάθηκε στην, άγνωστη εν πολλοίς, συμβολή των δημιουργών του ρεμπέτικου στο έπος του ’40 και στην κατοχή. Κι επειδή εκτιμώ ότι δεν είμαι ο μόνος που το αγνοούσε, δίνω πάραυτα τον λόγο στον συνομιλητή μου:
«Γεια σας φανταράκια μας»
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, τα μόνα επετειακά τραγούδια που ακούγονταν τις μέρες τού «ΟΧΙ» ήταν αυτά των δημιουργών του ελαφρού τραγουδιού και της επιθεώρησης, όπως π.χ. «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του», «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά», «Στον πόλεμο βγαίνει ο Ιταλός» κ.ά., ερμηνευμένα κυρίως από την αποκληθείσα «τραγουδίστρια της νίκης» Σοφία Βέμπο. Προφανώς οι… τρέχοντες μουσικοί παραγωγοί δεν είχαν ακούσει ότι και οι ρεμπέτες δημιουργοί ήταν «παρόντες» με τα τραγούδια τους στο έπος του ’40. Ομως αυτοί, οι… αγράμματοι και… χασικλήδες, δεν είχαν τις διασυνδέσεις που είχαν οι άλλοι, οι… καθωσπρέπει. Ούτε ραδιόφωνα, θέατρα και ακριβά «κέντρα». Ετσι τα τραγούδια τους δεν έγιναν γνωστά όπως των άλλων. Από τη μελέτη των ρεμπέτικων για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα:
α) Το περίπου 70% είναι εμψυχωτικά – πατριωτικά και μόνο το 30% σατιρικά. Στα αντίστοιχα ελαφρά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: τα περισσότερα είναι σατιρικά και πολύ λίγα εμψυχωτικά. (Και βέβαια η σάτιρα είναι σίγουρα ευκολότερη, αφού ο παχύδερμος, θρασύτατος εισβολέας, με τη σχιζοφρενική ματιά και τις γελοίες κινήσεις, ήταν εύκολος στόχος για τους στιχουργούς, πέραν του ότι σε δύσκολες στιγμές το χιούμορ είναι καλό… μαλακτικό.)
Εξαιρετικά πατριωτικά ρεμπέτικα είναι: «Ψηλά στης Πίνδου τα βουνά» (Δ. Γκόγκος – Μπαγιαντέρας, 1940), «Στης Αλβανίας τα βουνά» (Απ. Χατζηχρήστος, 1940), «Γεια σας φανταράκια μας» (Μ. Βαμβακάρης, 1940), «Μη σε φοβίζει ο πόλεμος» (Παν. Τούντας, 1941), «Τον πόλεμο μας κήρυξες» (Κ. Κοσμαδόπουλος, 1941), «Θα πάρω το ντουφέκι μου» (Στ. Κερομύτης, 1941) κ.ά.
β) Το ποσοστό των ρεμπέτικων τραγουδιών, που γράφτηκαν αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου, είναι πολύ μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των ελαφρών. Πάντως ο κανόνας τότε ήταν να μπαίνουν επίκαιρα στιχάκια στις μελωδίες παλιότερων επιτυχιών.
γ) Σε μερικές περιπτώσεις, κάποια τέτοια ρεμπέτικα λένε εντυπωσιακά πράγματα, όπως για παράδειγμα το «Μουσολίνι άλλαξε γνώμη» (Μ. Βαμβακάρης – Γ. Φωτίδας, 1940), στους στίχους του οποίου γίνεται σαφέστατος διαχωρισμός της φασιστικής ηγεσίας της Ιταλίας από τον λαό της, που υπέφερε τα πάνδεινα. Συγκεκριμένα ακούμε:
«…Την ετάραξες (την Ιταλία) στην πείνα κι είναι πια ξελιγωμένη / μοναχά η δική σου τσέπη είναι παραφουσκωμένη. / Τα καημένα τα παιδιά της δεν τολμούν να πουν κουβέντα, / τους εράψατε το στόμα συ, ο Τζιάνο και η Ελντα».
«Για τη φασολάδα»
Αλλά και στη μετέπειτα σκληρή γερμανική κατοχή, πάλι οι ρεμπέτες δημιουργοί είπαν το «παρών» με τα τραγούδια τους. Οχι πολλοί φυσικά, γιατί ποιος να γράψει ενάντια στον φασίστα «κάτοχο», όταν αυτό σήμαινε μεγάλους μπελάδες, βασανιστήρια ή και θάνατο. Πάντως κανένας συνθέτης του ελαφρού τραγουδιού δεν έγραψε κάτι –αντίθετα κάποιοι διασκέδαζαν τα ατσαλάκωτα φασισταριά στα ακριβά κέντρα που δούλευαν. Την ίδια στιγμή ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο Απόστολος Χατζηχρήστος, ο Γιάννης Παπαϊωάννου… έπαιζαν σε ταβερνάκια «για τη φασολάδα της μέρας», όπως έγραψε ο τελευταίος στη βιογραφία του.
Ετσι γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν στη ζούλα εξαιρετικά τραγούδια, που ακούγονται μέχρι σήμερα. Πασίγνωστο είναι «Οι σαλταδόροι», το οποίο αρχικά ξεκίνησε από το αδέσποτο «… Θα σαλτάρω, θα σαλτάρω, τη ρεζέρβα να τους πάρω…», για να γίνει μετά τραγούδι από τον Μιχάλη Γενίτσαρη, ο οποίος την ίδια περίοδο έγραψε και μερικά άλλα: «Οι μαυραγορίτες», «Επιδρομή στον Πειραιά», «Οι λαδάδες»… Ο Μ. Βαμβακάρης έγραψε «Το Χαϊδάρι» (για έναν δεκαπεντάχρονο που τον μετέφεραν στο Χαϊδάρι για εκτέλεση) και τα «Ματσάκια πεντοχίλιαρα» (για το πληθωριστικό χρήμα). Ο Μπαγιαντέρας έγραψε «Του Κυριάκου το γαϊδούρι» (για ένα σπαρταριστό περιστατικό, όταν μια νύχτα σφάχτηκε κατά λάθος -λάθος;- ένα γαϊδούρι, αντί για μοσχάρι!). Τα τραγούδια αυτά κυκλοφόρησαν το 1946, όταν ξανάνοιξε το εργοστάσιο παραγωγής δίσκων, το οποίο είχαν κλείσει οι Γερμανοί.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Στο πλαίσιο
Συγκινητική και αγαπησιάρικη η εκδήλωση του Δήμου Καλαμάτας, το περασμένο Σάββατο, στη μνήμη του συνθέτη Γιώργου Τσαγκάρη, που διετέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής του ΔΗΠΕΘΕΚ – δυστυχώς μόνο για δέκα μήνες, καθώς το νήμα της ζωής του κόπηκε αναπάντεχα στις 5 Αυγούστου 2008, στα 59 του. Η προτομή του, προσφορά μελών της οικογενείας του, που αποκαλύφθηκε στο φουαγέ του θεάτρου από τον δήμαρχο της πόλης Παναγιώτη Νίκα (με την υπόσχεση ότι θα αναζητηθεί άλλος χώρος, ώστε να είναι ορατή από περισσότερο κόσμο), θα θυμίζει τη σύντομη αλλά γόνιμη προσφορά του στα πολιτιστικά δρώμενα της Καλαμάτας, που εκτιμούσε ως δεύτερη γενέτειρά του.
Με θερμά λόγια για την προσωπικότητα του Τσαγκάρη μίλησαν ο νυν καλλιτεχνικός διευθυντής του ΔΗΠΕΘΕΚ, Νίκος Ξανθούλης, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αντώνης Μακρυδημήτρης, ο κριτικός Κώστας Γεωργουσόπουλος, ενώ ο ηθοποιός Κώστας Κλεφτόγιαννης διάβασε ένα κείμενο της ταπεινότητάς μου για τον Τσαγκάρη. Ακούστηκαν τραγούδια του τιμώμενου από τον πιανίστα και καλλιτεχνικό διευθυντή του Δημοτικού Ωδείου Καλαμάτας, Διονύση Μαλλούχο, με τη Μαρία Τσώνη (τραγούδι) και τον ηθοποιό Γιώργο Τσαπόγα (απαγγελία).
Αίσθηση από την αναφορά του Κώστα Γεωργουσόπουλου σε σειρά μεσημεριανών κυριακάτικων σεμιναρίων, επί πέντε συνεχείς περιόδους, στη Στοά του Βιβλίου, με τον Τσαγκάρη, όταν ήταν διευθυντής στο Τρίτο Πρόγραμμα, με θέμα την ελληνική ποίηση από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας, με ζωντανή μετάδοση. Ενα όντως σημαντικό πνευματικό εγχείρημα, που θ’ άξιζε να γίνει ευρύτερα γνωστό εάν η μαγνητοφώνησή του δεν είχε χαθεί στα σκοτάδια της ΕΡΤ.
ΚΑΙ… Συνεπείς μόνο με την ασυνέπειά τους.
