Προδημοσίευση από το βιβλίο του Βρετανού φιλοσόφου Τζον Γκρέι «Η σιωπή των ζώων: για την πρόοδο και άλλους νεωτερικούς μύθους»

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί κεφάλαιο από το νέο βιβλίο του Βρετανού φιλοσόφου Τζον Γκρέι, «Η σιωπή των ζώων: για την πρόοδο και άλλους νεωτερικούς μύθους», το οποίο θα κυκλοφορήσει στα μέσα Νοεμβρίου από τις εκδόσεις «Οκτώ». Συνέντευξη του σημαντικού διανοητή είχε φιλοξενήσει η «Εφημερίδα των Συντακτών» στις 20 Οκτωβρίου και μπορείτε να τη διαβάσετε στη διεύθυνση http://archive.efsyn.gr/?p=135674

Στο τέλος του περασμένου αιώνα εγκαθιδρύθηκε ένας νέος τύπος πολιτικής οικονομίας. Στο παρελθόν ο καπιταλισμός είχε αναγνωρίσει τον κίνδυνο του χρέους. Οι τράπεζες περιόριζαν τα δάνεια ώστε η οικονομία να μη βασίζεται στον υπέρμετρο δανεισμό. Σύμφωνα με τον νέο καπιταλισμό, το χρέος δημιουργεί πλούτο: δάνεισε αρκετά χρήματα σε αρκετούς ανθρώπους και σύντομα όλοι θα είναι πλούσιοι.

Ο πραγματικός πλούτος είναι φυσικός και εγγενώς πεπερασμένος, και καθώς αποτελείται από πράγματα που αναλώνονται ή φθείρονται, ο χρόνος τον μειώνει. Το χρέος είναι δυνητικά απεριόριστο, τρέφεται με την ίδια του τη σάρκα και αυξάνεται μέχρι το σημείο που δεν μπορεί να αποπληρωθεί. Ο άυλος πλούτος που δημιούργησε ο νέος καπιταλισμός ήταν επίσης δυνητικά απεριόριστος. Η πρακτική της προσφοράς ενυπόθηκων δανείων υψηλού κινδύνου, δανείων που δεν θα μπορούσαν ποτέ να αποπληρωθούν με το εισόδημα των δανειζομένων, έχει περιγραφεί ως αρπακτικός δανεισμός. Από μια άποψη, όντως ήταν. Αν οι τιμές των κατοικιών εξακολουθούσαν να ανεβαίνουν, οι δανειζόμενοι ήταν καταδικασμένοι να αθετήσουν τις υποχρεώσεις τους. Οι μόνες ξεκάθαρα ωφελημένες ήταν οι τράπεζες, που είχαν την άδεια να δίνουν δάνεια για τα οποία γνώριζαν πως δεν επρόκειτο να ξεπληρωθούν.

Από μια άλλη άποψη, αυτή η πρακτική ήταν ένα είδος αλχημείας. Ο δανεισμός χρημάτων σε ανθρώπους που δεν είχαν τη δυνατότητα να τα επιστρέψουν ήταν ένας τρόπος να δημιουργείται πλούτος εκ του μηδενός. Κι ενώ η βιομηχανία μεταφερόταν στο εξωτερικό και οι εργάτες δεν ήταν πλέον απαραίτητοι, η ευημερία αυξανόταν. Ο πλούτος δεν χρειαζόταν να εξάγεται από τη γη, όπως σε άλλες εποχές. Μέσω μιας διαδικασίας, της οποίας τη λειτουργία κανείς δεν μπορούσε να εξηγήσει, γεννιόταν πλούτος με μαγικό τρόπο. Οι αλχημιστές περασμένων εποχών γνώριζαν πως η προσπάθεια να μετατραπεί ένα ευτελές μέταλλο σε χρυσό ήταν μια μορφή μαγείας, μια προσπάθεια να παραβιάσει κανείς τους φυσικούς νόμους. Οσοι στον 21ο αιώνα ασκούν τον υποτιθέμενο επιστημονικό κλάδο των οικονομικών δεν είναι εξίσου οξυδερκείς. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, μένουν άναυδοι όταν το αλχημιστικό πείραμα οδηγεί στη γελοιότητα και την καταστροφή.

Ο βασισμένος στο χρέος υπερκαπιταλισμός που ξεπήδησε στην Αμερική τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα δεν επρόκειτο να επιβιώσει για πολύ. Νοικοκυριά με στάσιμα ή μειωμένα εισοδήματα δεν μπορούν να αποπληρώσουν τα αυξανόμενα χρέη. Οταν εκδηλώθηκε η οικονομική κρίση το 2007, τα εισοδήματα των περισσότερων Αμερικανών ήταν στάσιμα πάνω από τριάντα χρόνια.

Αποικιακή οικονομία

Η πιστωτική έκρηξη έκρυβε το γεγονός ότι η πλειονότητα φτώχαινε. Μια νέα αμερικανική πολιτική οικονομία αναδυόταν: με το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται στη φυλακή να υπερβαίνει εκείνο οποιουδήποτε άλλου κράτους, με πολλούς μακροχρόνια ανέργους, με μεγάλο μέρος της εργατικής δύναμης να δουλεύει περιστασιακά και με πολλούς ανθρώπους να ασχολούνται με τη σκιώδη οικονομία του ναρκεμπορίου και του σεξ, βλέπουμε μια μεταμοντέρνα οικονομία αποικιακού τύπου όπου η υποτέλεια βρίσκεται στη γωνιά κάθε δρόμου.

Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, η ανισότητα στην Αμερική στις αρχές του 21ου αιώνα είναι μεγαλύτερη από την ανισότητα στη δουλοκτητική οικονομία της αυτοκρατορικής Ρώμης τον 2ο αιώνα. [...]

Η δυσκολία να ζει κάποιος στον νέο καπιταλισμό δεν οφείλεται μόνο στη μαζική φτώχεια. Στην Αμερική, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, δεσπόζει η πίστη ότι η ζωή κάθε ατόμου είναι μια ιστορία συνεχούς βελτίωσης. Στη νέα οικονομία, όπου η συνήθης μοίρα είναι μια εξαρθρωμένη ύπαρξη, αυτή η ιστορία δεν έχει νόημα. Οταν το νόημα της ζωής προβάλλεται στο μέλλον, πώς θα ζήσουν οι άνθρωποι που δεν μπορούν να φανταστούν πια το μέλλον; Η άνοδος του «Κόμματος του Τσαγιού» υποδηλώνει την υπαναχώρηση σε μια ηθελημένη ψύχωση, με τους λαϊκιστές δημαγωγούς να υπόσχονται την επιστροφή σε ένα μυθικό παρελθόν.

Κάτι όχι και πολύ διαφορετικό συμβαίνει στην Ευρώπη. Ενώ οι εργατικές τάξεις χάνουν τη δουλειά τους, οι μεσαίες τάξεις μετατρέπονται σε ένα νέο προλεταριάτο. Το τελικό αποτέλεσμα της οικονομικής έκρηξης είναι η διάβρωση των αποταμιεύσεων και η διάλυση των επαγγελμάτων.

Καθώς συνεχίζεται η ύφεση, η παθητικότητα που συνόδευε τα προγενέστερα στάδια έχει δώσει τη θέση της στην αντίσταση. Ακόμα και τώρα, ωστόσο, πολλοί άνθρωποι ονειρεύονται την επιστροφή στην ανάπτυξη που έμοιαζε ασταμάτητη μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Τα χρόνια της οικονομικής έκρηξης σημάδεψε η πίστη στην ατέλειωτη οικονομική μεγέθυνση, και τώρα, που η οικονομική έκρηξη τελείωσε, η αξίωση για επιστροφή στην ανάπτυξη είναι διάχυτη και επίμονη. Το γεγονός ότι ο πραγματικός πλούτος είναι πεπερασμένος δεν έχει γίνει αποδεκτό. Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι θα εξυφανθεί η επιστροφή στην ανάπτυξη έως ότου αυτή εκτροχιαστεί κάποια στιγμή στο μέλλον, εξαιτίας ελλείψεων στο πετρέλαιο, στο νερό και σε άλλους φυσικούς πόρους.

Οι αρχές του 21ου αιώνα έχουν συγκριθεί με τη δεκαετία του 1930· και υπάρχουν ομοιότητες. Και τις δύο εποχές τις χαρακτηρίζει μια παγκόσμια αναταραχή, παράλληλα με γεωπολιτικές αλλαγές – στα μεσοπολεμικά χρόνια από την Ευρώπη στις ΗΠΑ, σήμερα από την Ανατολή στη Δύση. Και στις δύο περιπτώσεις θα μπορούσαμε να ξέρουμε εκ των προτέρων ότι η Ευρώπη θα βυθιζόταν σε μια αλληλοκτόνο σύγκρουση. Σήμερα δεν υπάρχουν μαζικά κινήματα –φασιστικά, ναζιστικά ή κομμουνιστικά– σαν αυτά που ερήμωσαν τη μεσοπολεμική Ευρώπη. Δύσκολα η δημοκρατία θα αντικατασταθεί στην όποια ευρωπαϊκή χώρα από το είδος της δικτατορίας που πήρε την εξουσία σχεδόν σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο τη δεκαετία του 1930.

Ξενοφοβία

Ομως οι δυνάμεις της ξενοφοβίας έχουν και πάλι ενισχυθεί. Η οικονομική αναταραχή, που επιδεινώνεται λόγω της αποφασιστικότητας των ευρωπαϊκών ελίτ να διατηρούν ένα δυσλειτουργικό κοινό νόμισμα, δημιουργεί μια σύγχρονη εκδοχή της τοξικής πολιτικής του Μεσοπολέμου. Οπως τη δεκαετία του 1930, έτσι και σήμερα, οι μειονότητες –μετανάστες, Τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι, Εβραίοι– στοχοποιούνται ως εξιλαστήρια θύματα. [...]

[...] Η άνοδος και η πτώση των οικονομικών συστημάτων είναι η φυσιολογική πορεία της Ιστορίας. Σήμερα, ενώ ένα είδος καπιταλισμού παρακμάζει, άλλα είδη –στην Κίνα και την Ινδία, στη Ρωσία, τη Βραζιλία και την Αφρική– αναπτύσσονται. Ο καπιταλισμός δεν τελειώνει. Αλλάζει σχήμα, όπως τόσες φορές στο παρελθόν. Μένει να δούμε πώς οι παλιοί και νέοι καπιταλισμοί θα διευθετήσουν τις ανταγωνιστικές τους αξιώσεις πάνω στους φυσικούς πόρους της Γης σε μια περίοδο αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού.

Τα πιο σοβαρά προβλήματα δεν λύνονται. Η μαζική κινητοποίηση στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και όχι τόσο οι αποφάσεις του Ρούζβελτ, ήταν αυτό που έβγαλε την Αμερική, εντέλει και τον κόσμο, από τη Μεγάλη Υφεση. Κατά τον ίδιο τρόπο, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο κόσμος δεν θα ξεπεραστούν με την όποια απόφαση. Απεναντίας, θα υπάρξει μια αλλαγή σκηνικού, μια μεταβολή του παγκόσμιου τοπίου που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ή να ελέγξει, ως αποτέλεσμα του οποίου οι δυσκολίες που προς το παρόν είναι δυσεπίλυτες θα παραμεριστούν.

Επιμέλεια: Τάσος Τσακίρογλου