Παγκόσμια πολιτισμική ανακάλυψη αποτελεί ο εντοπισμός της Σχολής Σχολιασμένων Αντιγράφων κυρίως του Αριστοτέλη, πατερικών κειμένων αλλά και του Δημόκριτου, του Επίκτητου κ.ά. και η ανασκαφική αποκάλυψη του Εργαστηρίου Αντιγράφων που είχε ιδρύσει ο αριστοτελικός Κρητικός φιλόσοφος Ιωσήφ Φιλάγρης ή Φιλάγριος τη βυζαντινή περίοδο μετά το 1365 αλλά και περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη. Tο Εργαστήριο Αντιγράφων με τα πέτρινα έδρανα των αντιγραφέων βρίσκεται στην τοποθεσία Λουσούδι, στα χίλια μέτρα υψόμετρο, στα Αστερούσια Ορη, κοντά στην κορυφή του Κόφινα, στη Μονή Τριών Ιεραρχών που είχε ιδρύσει ο Φιλάγρης, πλησίον του χωριού Καπετανιανά. Η εν λόγω Σχολή Αντιγράφων λειτούργησε αδιάλειπτα τρεις αιώνες, τους 14ο, 15ο και 16ο, όπως μας λέει ο διευθυντής της ανασκαφικής ομάδας, ομότιμος καθηγητής Βυζαντινολογίας του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων, Αθανάσιος Παλιούρας, και τα αντίγραφα αυτά υπάρχουν στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, του Λονδίνου, της Ρώμης, των Παρισίων, του Βουκουρεστίου, της Μόσχας, της Βιέννης, του Εσκοριάλ στην Ισπανία, της Βρέμης, της Οξφόρδης, της Φλωρεντίας, του Μονάχου κ.ά., τροφοδοτώντας το φαινόμενο της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού αργότερα!
Στον Παναγιώτη Γεωργουδή
• Κύριε Παλιούρα, τι σημαίνει η ανακάλυψη του Εργαστηρίου Αντιγράφων του Φιλάγρη και η τριών αιώνων λειτουργία του;
Ο Φιλάγρης είχε πλήρη επίγνωση της βαρύτητας του πνευματικού του έργου και του χρέους του προς την ελληνική κοινωνία και την ανθρωπότητα. Είχε εκπαιδεύσει ανθρώπους που συγκροτούσαν σχολή πανεπιστημιακού επιπέδου για την εποχή εκείνη, γι’ αυτό σε ένα από τα σχολιασμένα αντίγραφά του, το οποίο υπάρχει στη Βιβλιοθήκη Αngellika του Βατικανού στη Ρώμη, σημειώνει εμφατικά: «ετελειώθη διά χειρός Ιωσήφ Φιλάγρη μοναχού του Κρητός και των εμού φοιτητών εν τη Μονή των Τριών Ιεραρχών κάτωθι Κωφινίου όρους εις θέσιν Λουσούδι 1393», στοιχείο που εμπεριέχεται στην εμβριθή μελέτη του βιβλίου του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Θράκης Γεωργίου Κ. Παπάζογλου, με τίτλο «Ιωσήφ Φιλάγρης ή Φιλάγριος, ένας λόγιος Κρητικός ιερωμένος και Αριστοτελικός σχολιαστής του 14ου αιώνα».
Είναι συγκλονιστικό το γεγονός πως βρήκαμε και ανασκάψαμε το Εργαστήριο Σχολιασμένων Αντιγράφων του Αριστοτέλη, των πατερικών κειμένων και άλλων στοχαστών στο Λουσούδι. Η τοποθεσία λέγεται Λουσούδι ακόμα και σήμερα λόγω των πολλών νερών. Είναι ένα δωμάτιο μακρόστενο σε σχήμα Π, με πέτρινα έδρανα από τις δύο πλευρές για να κάθονται οι αντιγραφείς και να εργάζονται απέναντι, ενώ ενδιάμεσα θα υπήρχε το τραπέζι όπου θα γίνονταν οι εργασίες.
Μέχρι στιγμής η αρχαιολογική μου ομάδα, που αποτελείται από τη βυζαντινολόγο Μαρία Σηφάκη, η οποία έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στη Σορβόνη, τη Στέλλα Καλεντάκη, με μεταπτυχιακό στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, και αρκετούς μηχανικούς, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, φοιτητές Αρχαιολογίας κ.ά., εκτός από το τεράστιο εύρημα του Εργαστηρίου Αντιγράφων, έχουμε συλλέξει έναν μικρό θησαυρό βενετσιάνικων νομισμάτων από σαράντα νομίσματα που καλύπτουν μια περίοδο τριών αιώνων από το 1360 έως το 1630. Σημαντικό στοιχείο για τη βαρύτητα της περιοχής και της Μονής των Τριών Ιεραρχών είναι το γεγονός ότι υπάρχει μια εξαιρετικά εκλεπτυσμένη κεραμική, η οποία μεταφερόταν από μακριά, διότι δεν υπήρχε εργαστήρι κεραμικής στο Λουσούδι. Αυτό καταδεικνύει πως δεν ήταν μια ταπεινή μονή αλλά υπήρχε ένα πολύ υψηλό πολιτιστικό επίπεδο για να γίνεται η μεταφορά ενός κρίσιμου αισθητικά προϊόντος σε μια τόσο δύσβατη και απρόσιτη περιοχή. Εχουμε ακόμα βρει γύρω στα τριάντα αγγεία του 14ου και του 15ου αιώνα. Αυτό που μας δυσκόλεψε ανασκαφικά είναι το στοιχείο της μετέπειτα εγκατάστασης μικρού οικισμού πάνω στα βυζαντινά κτίσματα.
• Ποιο ήταν το ευρύτερο πολιτιστικό πλαίσιο της περιοχής όπου εντάσσεται η Μονή Τριών Ιεραρχών που ίδρυσε ο Φιλάγρης μαζί με τη Σχολή Σχολιασμένων Αντιγράφων του Αριστοτέλη;
Η ευρύτερη αυτή περιοχή της νότιας Κρήτης από την Αγία Γαλήνη μέχρι τον Τσούτσουρα ονομαζόταν Ερημόπολις, λόγω των εκατοντάδων ασκηταριών, ερημητηρίων, μονών κ.λπ. που υπήρχαν. Γνωστό πολύ είναι το Αγιοφάραγγο, διότι εντασσόταν στο κίνημα των Ησυχαστών.
Η πιο δυνατή σκήτη μέχρι τον 16ο αιώνα ήταν η Μονή του «Κυρ Ελέησον», της οποίας σώζεται το Καθολικό, είναι ο ναός της Παναγίας στα Κάτω Καπετανιανά με εξαιρετικές τοιχογραφίες του 1402. Λεγόταν Κυρ Ελέησον διότι είχαν στην ημερήσια διάταξη τη νοερά προσευχή των Ησυχαστών.
• Πώς εκτιμάτε την επιλογή του Φιλάγρη να δημιουργήσει Σχολή στο Λουσούδι και τον τρόπο διακίνησης των σχολιασμένων αριστοτελικών και πατερικών αντιγράφων στην Ευρώπη;
Είναι γνωστό πλέον και από την εμπεριστατωμένη έρευνα του καθηγητή Γεωργίου Παπάζογλου πως ο Φιλάγρης είχε σπουδάσει Φιλοσοφία στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης και ήταν αριστοτελικός φιλόσοφος, ενώ γνώριζε πολύ καλά Ομηρο, διάφορους άλλους στοχαστές και τη λατινική γλώσσα. Στην αρχή, πριν γίνει μοναχός, δραστηριοποιείται ως πολίτης στον Χάνδακα και γράφει ένα αντιρρητικό κείμενο -το οποίο σώζεται- κατά της λατινικής επίθεσης που δέχεται ο ελληνισμός στην Κρήτη, αφού υπάρχουν Λατίνοι διανοητές που έρχονται από την Ιταλία αλλά και Ελληνες, όπως ο λατινόφρων Μανουήλ Καλέκας, ο οποίος αποκαλεί περιφρονητικά αγράμματο τον Φιλάγρη. Μάλιστα, αυτήν την περίοδο, οι Ενετοί έχουν απαγορεύσει τη λειτουργία του ορθόδοξου κλήρου. Επίσης, είχε σχέσεις με τον γνωστό φιλόσοφο και θεολόγο Ιωσήφ Βρυέννιο, τον οποίο είχε στείλει η Κωνσταντινούπολη στην Κρήτη για να ενισχύσει τον αγώνα κατά των Ενετών και των λατινοφρόνων.
Κοινωνικά έχουμε και την επανάσταση των Κρητών με επικεφαλής τον Αλέξιο Καλλέργη κατά των κατακτητών Ενετών. Εξάλλου, γι' αυτήν την επανάσταση ένα κείμενο που αποδίδεται στον Φιλάγρη μάς πληροφορεί πως οι Ελληνες ηττήθηκαν από τους Βενετούς επειδή οι τελευταίοι είχαν μεταφέρει στο νησί Τούρκους και Ούγγρους μισθοφόρους! Αυτή τη χρονική στιγμή ο φιλόσοφος Φιλάγρης αφήνει τον Χάνδακα και την κοσμική ζωή, γίνεται μοναχός, έρχεται στον απρόσιτο Κόφινα και ιδρύει τη Μονή των Τριών Ιεραρχών και μια Σχολή Σχολιασμένων Αντιγράφων του Αριστοτέλη, η οποία λειτουργεί συνεχώς επί τρεις αιώνες.
• Πώς γινόταν η μεταφορά των αντιγράφων από τα Αστερούσια στην Ευρώπη;
Τώρα γνωρίζουμε, λόγω και της μελέτης του Παπάζογλου, πως στον Χάνδακα υπήρχαν αστικές οικογένειες με υψηλή παιδεία που ήταν και συλλέκτες χειρογράφων, τα οποία προωθούσαν και στη Δύση. Μια τέτοια οικογένεια ήταν του Γεωργίου Χαντακίτη, ο οποίος ήταν μεγάλος συλλέκτης εκατοντάδων ελληνικών χειρογράφων, κυρίως αριστοτελικών και πατερικών κειμένων, o οποίος έκανε παραγγελίες και στον Φιλάγρη.
Αλλος γνωστός Ηρακλειώτης συλλέκτης χειρογράφων εκείνη την εποχή είναι ο Μάρκος Μαμωνάς. Από τη μελέτη πάντα του Παπάζογλου, φαίνεται πως ο Φιλάγρης γνωρίζει ακόμα Πλάτωνα, Πορφύριο, τον κυνικό Αντισθένη, Αμμώνιο, Φιλόπονο κ.ά.
Είναι συγκλονιστικό σήμερα να βλέπεις στις μεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες τα χειρόγραφα του Ιωσήφ Φιλάγρη, που ταξίδεψαν από τα απόκρημνα όρη των Αστερουσίων με το οικουμενικό πνευματικό τους περιεχόμενο, να γράφουν «Ιωσήφ μοναχού του Φιλαγρίου δικαίου και διδασκάλου Κρήτης (διδασκαλία) σύντομος των του Αριστοτέλους ι΄ Κατηγοριών, αυτοσχέδιος». Ερμηνεία δηλαδή στις Δέκα Κατηγορίες του Αριστοτέλη. Αυτές συνδέθηκαν μεταξύ του 1392 και 1395 στο Λουσούδι. Ερμηνεύοντας μάλιστα «τον πρακτικό και θεωρητικό βίο» στον Αριστοτέλη, στο χειρόγραφο της Βιβλιοθήκης του Λονδίνου, σύμφωνα με τη μελέτη του Γ. Παπάζογλου, τονίζει ο Φιλάγρης: «Πρακτική λέγεται η ενέργεια του πράγματος και όστις εν έργω τι πράττει τα έργα εκείνος λέγεται έχειν την πρακτικήν, θεωρητική λέγεται η θεώρησις και νόησις του πράγματος εξ ό και ο θεωρών και συλλογιζόμενος και κατανοών τας επιστήμας και των γραμμάτων σοφίας έχων λέγεται θεωρητικός».
Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι την ανασκαφή χρηματοδοτεί πλήρως η Μονή Κουδουμά. Να ευχαριστήσω τον Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας, Μακάριο, και την καλή συνεργασία που υπάρχει με την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
