Από το 1998, τουλάχιστον 27 μεγάλα τείχη έχουν χτιστεί σε διάφορα σημεία του πλανήτη για να χωρίσουν λαούς
Της Μαργαρίτας Βεργολιά
Ακούγεται παράδοξο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Ομως από το 1998 κι εντεύθεν, τουλάχιστον 27 μεγάλα τείχη έχουν χτιστεί σε διάφορα σημεία του πλανήτη για να χωρίσουν κράτη και λαούς. Ο αριθμός τους ξεπερνά κατά πολύ όσα χτίστηκαν στα 50 χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Τότε, ήταν μόλις 11…
Μαζί με αυτά, χτίζονται διαρκώς κι άλλα, μικρότερα, σχεδόν παντού. Οι επίσημοι λόγοι που προβάλλονται ποικίλλουν. Εσωτερική ασφάλεια, παράνομη μετανάστευση, λαθρεμπόριο ναρκωτικών και όπλων είναι οι πιο συνήθεις. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, οι λόγοι είναι περισσότερο επικοινωνιακοί -«για να φαίνεται ότι οι κυβερνήσεις κάνουν κάτι», λέει χαρακτηριστικά ο Τζέιμς Αντερσον, επίτιμος καθηγητής Πολιτικής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Κουίνς του Μπέλφαστ- και φυσικά οικονομικοί.
«Θεωρητικά, εγώ κι εσύ ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς σύνορα», λέει ο Ρις Τζόουνς, γεωγράφος στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης. «Είναι όμως ταυτόχρονα ο πιο σκληρός και ο πιο περιχαρακωμένος κόσμος για τους φτωχούς». «Προτεραιότητα θα πρέπει να είναι η επίλυση του προβλήματος της οικονομικής ανισότητας», συμπληρώνει ο Τριστάν Στουρμ, γεωγράφος στο Πανεπιστήμιο Γιορκ του Καναδά. Τα τείχη -υπογραμμίζει- σαφώς δεν συνιστούν λύση. «Είναι ένα βραχυπρόθεσμο μέτρο σε ένα μακροχρόνιο πρόβλημα».
«Δεν είμαι καν σίγουρη ότι τα τείχη αποτελούν πράγματι μέσο για να εμποδίσεις τους ανθρώπους από το να περνούν τα σύνορα», παρατηρεί η Ελιζαμπέτ Βαλέ, καθηγήτρια Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ. «Απλά αναρωτηθείτε», μας προτρέπει ο αναλυτής Χαβιέρ Ρόχο: «Εάν ήσασταν φτωχοί, πεινασμένοι ή υπό διωγμό και η ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή ήταν σε απόσταση μιας δρασκελιάς, θα μπορούσε ένα τείχος να σας σταματήσει;».
Η εμπειρία δίδαξε στον Κάι Βίντενχοφερ πως η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι «σαφώς όχι». Γερμανός στην καταγωγή, φωτογράφος στο επάγγελμα, αποφάσισε -μετά την πτώση του κομμουνιστικού μπλοκ- να γυρίσει τον κόσμο για να απαθανατίσει με τον φακό του όλα τα τεχνητά εμπόδια που χτίστηκαν για να χωρίσουν τους ανθρώπους. «Τα τείχη», λέει σήμερα, «δεν επιλύουν τα μεγάλα πολιτικά προβλήματα. Δεν υπάρχει πιο τρανή απόδειξη από το ίδιο το Τείχος του Βερολίνου»…
Τα νέα τείχη της Ευρώπης
Εχει 4 μέτρα ύψος, μήκος περίπου 10,3 χιλιομέτρων και κόστισε στη χώρα μας περί τα 3,2 εκατομμύρια ευρώ, εν καιρώ 3ου Μνημονίου! Παρά τις διεθνείς αντιδράσεις και την ανοιχτή αμφισβήτηση της αποτελεσματικότητάς του στον περιορισμό της εισροής προσφύγων μέσω της Τουρκίας -κάτι που πιστοποιεί και η τελευταία τραγωδία κοντά στο Φαρμακονήσι-, το συρματόπλεκτο τείχος στον Εβρο βρίσκει τώρα και μιμητές στη βαλκανική γειτονιά μας. Ηδη, στα βουλγαρο-τουρκικά σύνορα, η κυβέρνηση της Σόφιας άρχισε την κατασκευή του δικού της φράχτη, συνολικού μήκους 30 χλμ. και αρχικού προϋπολογισμού 5 εκατ. ευρώ. Κι έτσι, φτάνουν πια τα τέσσερα τα τείχη στον μεσογειακό Νότο – μαζί με εκείνα που έχουν χρόνια τώρα ανεγερθεί στους ισπανικούς θύλακες της Μελίγια και της Θέουτα, στις μεσογειακές ακτές από την πλευρά της βόρειας Αφρικής, όπου η ιστορία έχει πολλά να μας διδάξει.
Παρά τις τριπλές σειρές από αγκαθωτά συρματοπλέγματα, ύψους έως και 6 μέτρων, τους high tech αισθητήρες και την 24ωρη περιφρούρησή τους, τα ισπανικά τείχη δεν έχουν καταφέρει να πτοήσουν τους πρόσφυγες που συνεχίζουν να συρρέουν κατά κύματα στη Μελίγια και στη Θέουτα. Από εκεί επιχειρούν είτε να περάσουν από τις ακτές του Μαρόκου μέχρι απέναντι στις ισπανικές, με βάρκες ή ακόμη και κολυμπώντας, είτε επιχειρούν να περάσουν τον έλεγχο κρυμμένοι στις καρότσες φορτηγών, είτε απλά να εφορμήσουν μπουλούκια πάνω στα συρματοπλέγματα για να τα γκρεμίσουν. Ετσι ακριβώς κατάφεραν 100 πρόσφυγες να πατήσουν τον περασμένο Σεπτέμβριο πόδι στην ισπανική Μελίγια – μια περιοχή που ο βραβευμένος Ισπανός συγγραφέας Λορέντζο Σίλβα έχει χαρακτηρίσει «σύμβολο της αποτυχίας της Ευρώπης κι εν γένει του ανθρώπινου είδους». Χιλιάδες άλλοι πρόσφυγες χάνονται για πάντα, εν τω μεταξύ, στα νερά της Μεσογείου…
Τα οικονομικά τείχη
Από το 2006, οι αμερικανικές αρχές στήνουν σταδιακά τείχη από ατσάλι, τσιμέντο και συρματόπλεγμα κατά μήκος των αχανών συνόρων με το Μεξικό, για να κρατήσουν τις ορδές των Λατινοαμερικανών μεταναστών μακριά από τη «Γη της Επαγγελίας». Εκτοτε, στον «σχεδιασμό» έχουν προστεθεί ενισχυμένες περιπολίες -ακόμη και από «στρατιές» πολιτοφυλάκων-, εξελιγμένα συστήματα παρακολούθησης με αισθητήρες και μη επανδρωμένα αεροσκάφη, μαζικές απελάσεις και η τελευταία μεταρρύθμιση Ομπάμα για το μεταναστευτικό, που δεν δείχνει να έχει τύχη. Στο μεσοδιάστημα, έχει ανακοπεί η μαζική εισροή μεταναστών από το Μεξικό. Βασική αιτία ωστόσο θεωρείται όχι η πολιτική των περιορισμών, αλλά η αμερικανική οικονομική κρίση…
Τα τείχη του κοινωνικού αποκλεισμού
Το κοινωνικό πείραμα του Αλφαβίλ πρωτοεφαρμόστηκε στα περίχωρα του Σάο Πάολο, πριν από 36 χρόνια, με την περίφραξη μιας κοινότητας πλουσίων πίσω από τείχη, ως μέτρο προστασίας έναντι της εγκληματικότητας και της… περιρρέουσας φτώχειας. Τώρα, εν όψει του Μουντιάλ, οι αρχές στη Βραζιλία αποφάσισαν να «κλωνοποιήσουν» μαζικά τα «γκέτο των πλουσίων». Κι έτσι, υψώνουν το ένα μετά το άλλο τείχη σε μεγαλουπόλεις ως παραπέτασμα ανάμεσα στις ακριβές συνοικίες τους και τις φτωχικές φαβέλες. Στο Ρίο ντε Ζανέιρο του έδωσαν και όνομα: το αποκαλούν «Τείχος της Διχόνοιας». Την ίδια τακτική κοινωνικού αποκλεισμού ακολουθούν και οι αρχές στη Σλοβακία, εν προκειμένω για να χωρίσουν τους σλαβικούς πληθυσμούς από τους καταυλισμούς των Ρομά. Μέχρι σήμερα, έχουν υψωθεί 14 τέτοια τείχη σε ολόκληρη τη χώρα. Πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό στην Κόσιτσε, που ύψωσε μέσα στο 2013 το τελευταίο ανάλογο τείχος της, «τιμώντας» έτσι τον περυσινό τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης! Το ίδιο μέτρο, εν τω μεταξύ, εφαρμόζουν ολοένα και περισσότερες κοινότητες στην Τσεχία και στη Ρουμανία.
Τα κράτη-τείχη
Υπάρχουν κράτη που έχουν χτίσει ή χτίζουν ακόμη και τώρα όχι ένα, όχι δύο, αλλά πολλά τείχη κατά μήκος των συνόρων τους. Ετσι, σχεδόν περιχαρακωμένη είναι σήμερα η πρώην σοβιετική δημοκρατία του Ουζμπεκιστάν, στην Κεντρική Ασία, που έχει στήσει τμηματικά φράκτες και τείχη στα σύνορα με το Καζακστάν στα δυτικά και βόρεια, με την Κιργιζία στα ανατολικά, με το Αφγανιστάν και το Τουρκμενιστάν στον Νότο, ενώ τα νοτιοανατολικά, με το Τατζικιστάν, τα έχει ναρκοθετήσει κιόλας. Πρώτος διδάξας πάντως παραμένει το Ισραήλ, που από τον Πόλεμο των 6 Ημερών, το 1967, κι εντεύθεν χτίζει κι ενισχύει -ενίοτε ως de facto σύνορα- «έξυπνους» φράκτες και τείχη: στον Βορρά με τον Λίβανο, λίγο ανατολικότερα στα Υψίπεδα του Γκολάν με τη Συρία, στα ανατολικά με τη Δυτική Οχθη (γνωστό και ως «Τείχος του Αίσχους»), αλλά και με την Ιορδανία, νότια με τη Λωρίδα της Γάζας. Και τώρα, 35 χρόνια μετά την υπογραφή της ιστορικής συμφωνίας του Καμπ Ντέιβιντ, ολοκληρώνει την ανέγερση ενός ακόμη φράκτη στη χερσόνησο του Σινά, στα σύνορα με την Αίγυπτο. Στα ίδια «χνάρια», εν τω μεταξύ, βαδίζουν η Σαουδική Αραβία (έχει χτίσει τείχη και φράκτες στα σύνορα με το Ιράκ και την Υεμένη) και η πολυπληθέστερη δημοκρατία του κόσμου, η Ινδία, που έχει απομονώσει μεγάλο μέρος των συνόρων της με το Πακιστάν, το διαφιλονικούμενο Κασμίρ (γνωστό ως «Το Ασιατικό Τείχος του Βερολίνου») και το φτωχό Μπανγκλαντές, ενώ τώρα σχεδιάζει την ανέγερση ενός ακόμη φράκτη, τέρμα ανατολικά, στα σύνορα με τη Μιανμάρ.
Τα νέα τείχη του πολέμου
Μετά τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, το 1991, το Κουβέιτ «σφράγισε», με την εξουσιοδότηση του ΟΗΕ, τη συνοριακή γραμμή με το Ιράκ, χτίζοντας έναν διαχωριστικό φράκτη 190 χλμ., με ηλεκτροφόρα καλώδια και υψηλής αντοχής σύρμα κονσερτίνα. Μετά την εισβολή του 2003, σειρά είχε η Βαγδάτη, όπου οι Αμερικανοί προσπάθησαν μάταια να απομονώνουν πίσω από τείχη τις σουνιτικές συνοικίες της ιρακινής πρωτεύουσας, με επίκεντρο τη Σαντρ Σίτι. Η ίδια τακτική εφαρμόζεται λίγο-πολύ σήμερα και στη Χομς, στη βορειοδυτική Συρία, όπου οι σιιτικές συνοικίες της χωρίζονται πια από τις σουνιτικές και τις χριστιανικές με τείχη. Στον συριακό Βορρά, εν τω μεταξύ, η Τουρκία συνεχίζει με πυρετώδεις ρυθμούς την ανέγερση και επέκταση φρακτών κατά μήκος της μεθορίου.
Τα τείχη του μίσους
Πιο μελανό σημείο αναφοράς είναι η «πράσινη γραμμή» στην Κύπρο, που μετά την τουρκική εισβολή και την παράνομη προσάρτηση εδαφών στον Βορρά χώρισε τη Μεγαλόνησο -και ολόκληρες οικογένειες- στα δύο. Ως έτερη «αντανάκλαση» ντροπής για την πολιτισμένη Ευρώπη στέκουν πολύ βορειότερα τα 99 τείχη στο Μπέλφαστ της Βόρειας Ιρλανδίας, που -όπως και σε άλλες πόλεις της περιοχής- χτίστηκαν για να χωρίσουν προτεστάντες και καθολικούς, υπέρμαχους και αντιπάλους της ένωσης με τη Μ. Βρετανία. Κατ’ ευφημισμόν, εν τω μεταξύ, ονομάζονται μέχρι και σήμερα «Τείχη της Ειρήνης»! Χιλιάδες χιλιόμετρα πιο μακριά, στην 38η παράλληλο, η κορεατική χερσόνησος χωρίζεται εδώ και μισό αιώνα μεταξύ Βορρά και Νότου με μια αχανή αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη. Μήκους 250 χλμ. και πλάτους 4 χλμ., αυτή οριοθετεί τα πιο βαριά οχυρωμένα σύνορα στον κόσμο, με την εκατέρωθεν παρουσία περίπου ενός εκατομμυρίου στρατιωτών, εκ των οποίων οι 28.000 είναι από τις ΗΠΑ. Μακράν μεγαλύτερο πάντως παραμένει το «Τείχος του Μαρόκου». Μήκους 2.720 χιλιομέτρων, στήθηκε με συρματοπλέγματα, ναρκοπέδια, πέτρινα και αμμώδη τείχη -που φτάνουν έως και τα 3 μέτρα σε ύψος- ως «ανάχωμα» του Μαρόκου στο αντάρτικο Μέτωπο Πολισάριο, το οποίο εδώ και 40 χρόνια διεξάγει τον πιο μακροχρόνιο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, στη δυτική Σαχάρα.
Τα εικονικά τείχη
Πέρα από τα ορατά, υπάρχουν και τα αόρατα τείχη. Τα οριοθετούν π.χ. οι αυστηροί περιορισμοί στη χορήγηση βίζας από τους Βρετανούς σε πολίτες των πιο φτωχών χωρών-μελών της Ε.Ε., της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, ή η απόφαση του Καναδά να επιβάλει από το 2009 καθεστώς βίζας για τους ταξιδιώτες από το Μεξικό, επισκιάζοντας έτσι τους φετινούς εορτασμούς για τα 20 χρόνια της βορειοαμερικανικής εμπορικής συμφωνίας NAFTA. Ομως, την πιο… virtual εκδοχή τειχών συνιστά η μεταναστευτική πολιτική της Αυστραλίας, που, χωρίς να κάνει την παραμικρή κατασκευή, έχει υψώσει τα πιο ψηλά εμπόδια στην εισροή προσφύγων. Με τη «Λύση του Ειρηνικού», κήρυξε ουσιαστικά εκτός των εδαφών της πάνω από 3.000 νησιά, εκεί όπου πλοιάρια λαθρεμπόρων άφηναν τακτικά πλήθη εξαθλιωμένων προσφύγων. Κι έτσι, με αυτό το τέχνασμα, η κυβέρνηση της Καμπέρα εξάλειψε σχεδόν κάθε δυνατότητα αίτησης ασύλου. Οσο για τους πρόσφυγες; Εκτρέπονται σε κέντρα κράτησης, σε απομονωμένα νησιά του Ειρηνικού κι άλλες νοτιο-ασιατικές χώρες.
