Του Παναγιώτη Γεωργουδή
Η επιλογή του φόνου από την εξουσία ως πρακτική εξόντωσης των αντιπάλων στο μεγαλειώδες έργο του Σέξπιρ «Μάκβεθ» αποτελεί θεμελιώδη πολιτισμική ορίζουσα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Ευρώπη έκτοτε γνώρισε αιματηρούς πολέμους αλλά και εξεγέρσεις των λαών της για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα.
Παρά το γεγονός πως στην Αγγλία από το 1300 ήδη έχουν δημιουργηθεί σημαντικά κοινωνικά κινήματα αντίστασης κατά της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, δεν έχει δημιουργηθεί μια συγκροτημένη κοινωνία πολιτών, εδραζόμενη σε έναν φιλοσοφικό κριτικό λόγο που θα της έδινε τη δυνατότητα επαναστοχασμού και συλλογικού προσδιορισμού του πολιτικού φαινομένου.
Ο Σέξπιρ, με τη βαθιά ποιητική του ενόραση και τη φιλοσοφική του συγκρότηση, διαβλέπει τις επερχόμενες εξελίξεις μέσα στον χρόνο. Ο αιματοβαμμένος πρωταγωνιστής του στοχάζεται για τον φόνο, μετρά τη ζωή με την ανορθολογική μεζούρα του, διότι το ορθολογικό ελλείπον που πρέπει να κάνει απολογισμό αλλά και παρέμβαση μετασχηματισμού είναι η απούσα κοινωνία των πολιτών.
«Αν έγκλημα σημαίνει να σκοτώνεις, όχι μια ζωή, αλλά το μέλλον που θα έπρεπε να έχει η ζωή αυτή, πώς να σκοτώσεις το μέλλον που δεν πρέπει να έχει το έγκλημα; – Οταν σκοτώνεις δεν έχεις να κάνεις με τον άνθρωπο που γνωρίζεις και τώρα τον σκοτώνεις. Ακόμη και να μην τον γνωρίζεις δεν φτάνει να γνωρίζεις ότι σκοτώνεις άνθρωπο – γιατί δεν είναι: στον φόνο έχεις απέναντί σου ένα άγνωστο ζωντανό πράγμα – αφύσικο, που απλώνει παραφυάδες λυμένες από τον θάνατο, να σέρνονται ύπουλες βαθιά, στη ζωή σου, στων άλλων τις ζωές. Κι αλλού – δεν ξέρεις ως πού: στον χρόνο» (μτφ. Γ. Χειμωνάς, εκδ. Κέδρος).
Ο χρόνος λοιπόν γίνεται όχημα μεταφοράς του φόνου της εξουσίας -ενδεχομένως και του κάθε φόνου- στο μέλλον, ριζώνει και δηλητηριάζει αθέατα το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Ο Μάκβεθ γνωρίζει το μέγεθος της καταστροφής του φόνου μέσα στον χρόνο, είναι συνειδητός δολοφόνος, αλλά συνεχίζει τα φονικά για να εδραιωθεί στην εξουσία του η οποία απαιτεί νέο αίμα. Το ανθρώπινο αίμα για όποιον ξεχνά είναι ο μετρονόμος της εξουσίας!
Ο Σέξπιρ έχει ως πρότυπο στον «Μάκβεθ» τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου.
Στον Προμηθέα όμως, η αντίσταση σε κάθε μορφή εξουσίας, οικονομική, πολιτική, θεϊκή, διανοητική κ.λπ., και στη βία που αυτή ασκεί, είναι η θεμελιώδης προϋπόθεση για να είναι κάποιος αυτοκαθοριζόμενος πολίτης-δημιουργός. Είναι καθήκον για έναν καθολικό ανθρωπισμό. Οι πολίτες, για να δημιουργήσουν τη συλλογική και ατομική τους ευτυχία, πρέπει να ασκήσουν πολιτική κατά των φονικών της εξουσίας. Η έννοια της ευτυχίας κατακτάται πολύ αργά στην Ευρώπη ως πολιτικό και συλλογικό πολιτιστικό πρόταγμα και όχι ως μεμονωμένη επιδίωξη της επιθυμίας του ατόμου.
Ο Γάλλος φιλόσοφος Λατούς σε μια πρόσφατη συζήτησή μας είχε παρατηρήσει ότι η έννοια της ευτυχίας αποτυπώθηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη στο γαλλικό Σύνταγμα του Λάντεν το 1793.
Ο Σέξπιρ, ζώντας στη μητρόπολη του παγκόσμιου καπιταλισμού, η οποία άπλωνε το αξιακό της σύστημα μέσω της αποικιοκρατίας σε όλο τον κόσμο, αντιλήφθηκε το μέγεθος του φόνου και της μαζικής επανάληψής του μέσα σε μια εξελισσόμενη καπιταλιστική διεθνοποίηση, που έγινε παγκοσμιοποίηση και με βάση τις πολιτισμικές συνθήκες αποτύπωσε σε βάθος το αποτρόπαιο των φονικών της εξουσίας χωρίς κάθαρση και δίχως συλλογικό αξιακό όραμα ηθικοπολιτικής ευτυχίας της κοινωνίας των πολιτών.
Τελειώνει το έργο του με το θέαμα του κομμένου κεφαλιού και του κομμένου δαχτύλου του Μάκβεθ που φέρει το δαχτυλίδι της διαδοχής της εξουσίας, για να «γίνει το θεμέλιο για εξουσίες, που έναν μεγαλύτερο κόσμο από τον Δημιουργό θα απαιτήσουν, αν θέλει να τον στέψουν κι εκείνες Θεό στη δική τους εκκλησία».
Το τερατώδες του φόνου της εξουσίας θα είναι το θεμέλιο των νέων εξουσιών με συνοδευτικό το αναγκαίο θέαμα προς διαπαιδαγώγηση των υποτελών ατόμων.
Καμία σχέση πολιτικής και ηθικής διάστασης με τη φωτογόνο ανατρεπτική πνοή του Προμηθέα Δεσμώτη.
Ο Γερμανός φαινομενολόγος φιλόσοφος Χούσερλ, κάνοντας έναν απολογισμό του ευρωπαϊκού πολιτισμού στη Βιέννη το 1935, περίοδος που είχε ανέλθει ο Χίτλερ στην εξουσία και προετοιμαζόταν το φονικό του σχέδιο, τόνιζε για την κρίση της Ευρώπης και την προοπτική της: «Η κρίση της ευρωπαϊκής ύπαρξης έχει μόνο δύο διεξόδους: είτε την έκπτωση της Ευρώπης και την αποξένωσή της μακριά από το οικείο της ορθολογικό νόημα της ζωής, δηλαδή την κατάπτωσή της σε εχθρότητα απέναντι στο πνεύμα και σε βαρβαρότητα, είτε την αναγέννηση της Ευρώπης μέσα από τη φιλοσοφία και χάρη σε έναν ηρωισμό του λόγου που θα υπερβεί οριστικά τον νατουραλισμό. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της Ευρώπης είναι η κόπωση. Αν δώσουμε τη μάχη ενάντια στον κίνδυνο των κινδύνων ως “καλοί Ευρωπαίοι”, επιδεικνύοντας εκείνη την ανδρεία που δεν φοβάται ούτε και μια μάχη δίχως τέλος, τότε, μέσα από την πυρκαγιά του μηδενισμού της απιστίας και μέσα από τη φωτιά που σιγοκαίει (τη φωτιά της αμφισβήτησης για την ανθρώπινη αποστολή της Δύσης), μέσα από τις στάχτες της μεγάλης κόπωσης, θα έρθει στην επιφάνεια ο Φοίνιξ μιας νέας εσωτερικότητας της ζωής και μιας νέας ανύψωσης του πνεύματος ως ενέχυρο για ένα υψηλό και μακρινό ανθρώπινο μέλλον: καθώς το πνεύμα και μόνο το πνεύμα είναι αθάνατο» («Η κρίση της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας και η φιλοσοφία», μτφρ. Π. Κόντος, εκδ. Εκκρεμές).
Προηγουμένως, ο Γκράμσι συμπύκνωνε την ευρωπαϊκή κρίση και μαζί τη θέληση για το ξεπέρασμά της με τη φράση «απαισιοδοξία της πραγματικότητας, αισιοδοξία της βούλησης». Εκκινώντας από την αντιμετώπιση πολλών ολοκληρωτισμών ταυτόχρονα: των ολοκληρωτισμών του Βατικανού, του ανερχόμενου φασισμού, της ιταλικής μαφίας και του σταλινισμού. Εκπόνησε δε ένα πρόγραμμα ηθικοπνευματικής μεταρρύθμισης στην κατεύθυνση της άμεσης δημοκρατίας για την αντιμετώπιση της πολύπλοκης ευρωπαϊκής κρίσης. Γνώστης της αρχαίας και νεότερης γραμματείας, επέλεξε να παίξει τον ρόλο του Αριστοτέλη της Αριστεράς, καλλιεργώντας συστηματικά τις ηθικοπολιτικές αρετές που οδηγούν στην ευτυχία του πολίτη και της κοινωνίας.
Ο Γκράμσι, εκτός από τον μαρξισμό, είχε μελετήσει και ενσωματώσει σε βάθος την αριστοτελική έννοια της πολιτικής, στην οποία η ηθική έχει καταλυτική και πρωτεύουσα σημασία. «Διότι δεν είναι δυνατόν να κάνει κανείς πολιτική χωρίς οντότητα, θέλω να πω να είναι σπουδαίος. Το να είναι κανείς σπουδαίος σημαίνει να έχει αρετές. Αν κάποιος λοιπόν πρόκειται να ενεργήσει σωστά στην πολιτική, πρέπει να είναι σπουδαίος στο ήθος», τονίζει εμφατικά ο Αριστοτέλης.
Τότε, οι ευρωπαϊκοί λαοί έδωσαν απάντηση με τη νίκη κατά του ναζισμού. Ειδικότερα στην Ελλάδα δημιουργήθηκε ο συλλογικός Προμηθέας αντίστασης, το αθάνατο ΕΑΜ.
Στις σημερινές πολύπλοκες συνθήκες της επανελθούσης πολύπλευρης κρίσης απαιτείται, με αφετηρία την Ελλάδα, η δημιουργία ενός πολιτισμικού ΕΑΜ του ευρωπαϊκού Νότου, το οποίο με άξονα τη φιλοσοφική κριτική σκέψη θα δώσει απαντήσεις όχι μόνο στον φονικό νεοφιλελευθερισμό και στο Τερατώδες των αγορών, αλλά σε όλο το φάσμα των εκρηκτικών προβλημάτων που έχει αναδείξει η τεχνοεπιστήμη, το καταστροφικότερο εργαλείο του καπιταλισμού.
Ενα τέτοιο ηθικοπνευματικό και πολιτικό μόρφωμα μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο τόσο μέσα στην Ευρώπη αλλά και έξω από αυτήν, αν οι οικονομικές ελίτ της γηραιάς ηπείρου με επικεφαλής το γερμανικό κεφάλαιο αποφασίσουν τη διάλυση της Ευρωπαϊκής Ενωσης ή θελήσουν να επιβάλουν ολοκληρωτικά το σημερινό φονικό οικονομικό και πολιτικό τους μοντέλο εντός της. Ο ΣΥΡΙΖΑ καλείται να παίξει τον ρόλο καταλύτη στη δημιουργία ενός τέτοιου εγχειρήματος, το οποίο θα απελευθερώσει κοινωνικές και ηθικοπνευματικές δυνάμεις μιας ανατρεπτικής μεταρρύθμισης.
