Της Αγνής Κατσιούλα
Ποδόσφαιρο, ρυθμός και Samba Spirit… H Βραζιλία φιλοξενεί το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου για δεύτερη φορά μετά το 1950 κι εμείς ονειρευόμαστε πως λικνιζόμαστε στις εξέδρες των γηπέδων στους ρυθμούς της εθνικής της μουσικής, σύμβολο της Βραζιλίας και του βραζιλιάνικου καρναβαλιού. Ενα μουσικό είδος με καταγωγή από την Bahia, περιοχή της Βραζιλίας με αφρικανικές ρίζες. Μέσω του δουλεμπορίου από τη Δυτική Αφρική, και ιδιαίτερα από χώρες σαν την Αγκόλα και το Κονγκό, πέρασε στη Βραζιλία μέσα από τις θρησκευτικές παραδόσεις των σκλάβων.
Για πρώτη φορά στην ιστορία του, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (MFA) παρουσιάζει μια επιλογή έργων του 20ού αιώνα Βραζιλιάνων καλλιτεχνών, κυρίως αφρικανικής καταγωγής, και ονομάζει την έκθεση «Samba Spirit: Modern Afro Brazilian Art». Τα εγκαίνιά της έγιναν την ημέρα μνήμης για τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (18 Ιανουαρίου) και θα συνεχιστεί μέχρι τις 19 Οκτωβρίου.
Περιλαμβάνει 15 έργα ζωγραφικής και ένα σε χαρτί από ονομαστούς καλλιτέχνες όπως ο Heitor dos Prazeres, η Maria Auxiliadoro da Silva και ο Waldemiro de Deus, καθώς και δύο γλυπτά του Agnaldo Manoel Dos Santos. Τα έργα χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1930 έως τη δεκαετία του 1980 και συνοδεύονται από έναν χάρτη της Βραζιλίας και ετικέτες στα αγγλικά και τα πορτογαλικά. Η έμπνευση των καλλιτεχνών βασίστηκε σε όλες τις πτυχές της βραζιλιάνικης κουλτούρας: θρησκευτικές τελετές, αστική και αγροτική ζωή, μουσική και χορό. Καθένας δημιουργός έχει μια ξεχωριστή προσέγγιση στο θέμα και το στιλ.
Τον 19ο αιώνα η Βραζιλία είχε τον μεγαλύτερο πληθυσμό Αφρικανών σκλάβων στην Αμερική και ήταν η τελευταία χώρα όπου καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας, το 1888. Η γενικότερη επίπτωσή της στις επόμενες γενιές όμως είναι προφανής ακόμα και σήμερα. «Κάθε Βραζιλιάνος, ακόμα και εκείνοι με ανοιχτό δέρμα και ξανθά μαλλιά, φέρει στην ψυχή του την επιρροή της Αφρικής, είτε άμεσα είτε λίγο αόριστα ή εξ αποστάσεως», έγραψε ένας κοινωνιολόγος. Το μείγμα Αφρικής, Ευρώπης και αυτόχθονων πολιτισμών μπορεί να το δει κανείς στον πληθυσμό ολόκληρης της Βραζιλίας. Το συναντάει βέβαια πολύ περισσότερο στις διάσημες χορογραφίες της samba και της frevo με τις πρακτικές που συνδέονται με τις θρησκευτικές τελετές Candomblé και Umbanda. Αυτή η επιρροή εκτείνεται στις εικαστικές τέχνες, καθώς και όπου απεικονίζονται θέματα και σύμβολα που σχετίζονται με τις εμπειρίες των Αφρο-Βραζιλιάνων.
Ο όρος Aφρο-Βραζιλιάνοι δεν έχει ευρεία χρήση στη Βραζιλία. Τα άτομα με αφρικανική καταγωγή αναφέρονται γενικά ως preto («μαύροι») ή pardo (πολυφυλετικοί ή «καφέ»). Υπάρχουν πέντε κατηγορίες χρωμάτων, που χρησιμοποιούνται κατά την απογραφή των Βραζιλιάνων, μαζί με τις branco («λευκοί»), amarelo («κίτρινοι», της Ανατολικής Ασίας) και indigena (ινδιάνικης καταγωγής). Το 2010, το 7,6% του πληθυσμού της Βραζιλίας, περίπου 15 εκατομμύρια άνθρωποι, αυτοπροσδιορίζονταν ως «preto» ενώ το 43% (86 εκατ.) ως «pardo».
Οι πίνακες των καλλιτεχνών εντυπωσιάζουν για τα χρώματα και την τεχνική. Η Maria Auxiliadoro da Silva (1938-1974) ήταν αυτοδίδακτη καλλιτέχνις, που την εμπειρία της ως μοδίστρας μπορεί να τη δει κανείς στα ζωηρά σχέδια και χρώματα, αλλά και στις μικρές λεπτομέρειες που μοιάζουν με ραφές. Η ασυνήθιστη τεχνική της ανάμιξης πάστας σε χρωστικές δημιουργεί μια πλούσια φυσική και οπτική υφή σαν κέντημα. Στον καταπληκτικό πίνακα «Chuva Sobre São Paulo» (Βροχή πάνω από το Σάο Πάολο) (1971), με την έντονη ζωή της μεγαλύτερης πόλης της Βραζιλίας μετά από μια καταιγίδα, απεικονίζει άτομα με ένα ευρύ φάσμα αποχρώσεων του δέρματος και ρούχα ενδεικτικά της κληρονομιά τους.
Ο Heitor dos Prazeres (1898-1966) ήταν πρωτοποριακός συνθέτης σάμπα, που στράφηκε στη ζωγραφική τη δεκαετία του 1930. Τα έργα του έχουν τη ζωντάνια και τον ρυθμό της μουσικής. Ο Agnaldo Manoel Dos Santos (1926-1962) δημιουργεί γλυπτά που παραπέμπουν σε αφρικανικές θεότητες. Το χαρακτηριστικό έργο του, το «Homem com Cachimbo e Chapéu» (Ανθρωπος με πίπα και καπέλο – 1950), μπορεί να υπαινίσσεται τον αγγελιοφόρο θεό Exú της αφρικανικής Candomblé, που συχνά απεικονίζεται καπνίζοντας πίπα.
Ο Antonio Bandeira (1922-1967), ένας από τους πιο σημαντικούς ζωγράφους αφηρημένης τέχνης της Βραζιλίας, αντιπροσωπεύεται από το «Portrait of Maria Pretinha» (1943), ένα πρώιμο ρεαλιστικό έργο του με γραφίτη σε χαρτί.
Το Μουντιάλ ξεκινάει μέσα σε διαδηλώσεις, απεργίες, αντιξοότητες, φαβέλες, φτωχούς και πλούσιους, μεγάλους σπόνσορες και χορό εκατομμυρίων. Η πραγματική καρδιά όμως της Βραζιλίας, αυτής της πολυπολιτισμικής χώρας, χτυπά στους ρυθμούς τού Samba Spirit.
* Info: Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (MFA), «Samba Spirit: Modern Afro Brazilian Art», μέχρι 19 Οκτωβρίου, http://www.mfa.org/exhibitions/samba-spirit
