Του Σπύρου Μανουσέλη
Σε συνθήκες μεγάλης οικονομικής ύφεσης και κοινωνικής κατάρρευσης, μετά τις πρώτες αυθόρμητες αντιδράσεις οργής και άγχους, οι περισσότεροι άνθρωποι υποκύπτουν σ’ ένα άκρως ψυχοδιαβρωτικό συναίσθημα ανημποριάς, που συνήθως περιγράφεται ως κατάθλιψη.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι ανάγκη να κατανοήσουμε τους μη συνειδητούς εγκεφαλικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς οι οποίοι, όταν χειραγωγούνται κατάλληλα από τα ΜΜΕ, μπορούν να πυροδοτούν και να συντηρούν τέτοια παραλυτικά συναισθήματα που δηλητηριάζουν τη ζωή μας ως άτομα και ως πολίτες.
Γιατί σήμερα στις δυτικές κοινωνίες όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στη χρήση αντικαταθλιπτικών ουσιών; Αραγε τα άτομα αυτά είναι θύματα της συστηματικής προπαγάνδας των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών ή μήπως η συμπεριφορά τους προκύπτει από την ανάγκη αντιμετώπισης μιας πραγματικής ψυχοσωματικής διαταραχής;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι καθόλου προφανής. Το βέβαιο πάντως είναι ότι για το φαινόμενο της όλο και συχνότερης διάγνωσης «καταθλιπτικών επεισοδίων», άρα και για τη μαζική κατανάλωση αντικαταθλιπτικών ουσιών, δεν ευθύνονται μόνο οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής αλλά και η ασαφώς προσδιορισμένη έννοια της «κατάθλιψης».
Παρά την ασάφειά της, αυτή η διαγνωστική κατηγορία υιοθετείται αλόγιστα και καταχρηστικά από κάποιους ειδικούς για να περιγράψουν τις πιο ετερογενείς ψυχικές διαταραχές.
Τελικά, η περιβόητη μεταμοντέρνα «επιδημία της κατάθλιψης» αποτελεί όντως την εκδήλωση μιας μαζικής ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς ή μήπως είναι «απλώς μια διαφημιστική επινόηση» για την προώθηση αντικαταθλιπτικών φαρμακευτικών προϊόντων, όπως με περισσή ευκολία διατείνονται ορισμένοι κοινωνικοί ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές;
Η απάντηση εξαρτάται από το πώς ορίζει κανείς -και συνεπώς με ποια επιστημονικά κριτήρια αναγνωρίζει- αυτήν τη δραματική «αποκλίνουσα» συμπεριφορά.
Από το στρες στην κατάθλιψη
Συνήθως οι ειδικοί νευρολόγοι ή οι ψυχίατροι, βασιζόμενοι αποκλειστικά στα συμπτώματα αυτής της διαταραχής, μπορούν γενικά να διακρίνουν ανάμεσα σε ήπια, μέτρια και σοβαρή κατάθλιψη. Ποια είναι όμως τα τυπικά συμπτώματα της κατάθλιψης;
Η έντονη και διαρκής κακή διάθεση, η δυσθυμία, η απώλεια ενδιαφέροντος για ό,τι πρότερα ήταν πηγή ευχαρίστησης, σοβαρά προβλήματα συγκέντρωσης και μνήμης, παραληρηματικές σκέψεις ή και ψευδαισθήσεις, συχνές παρορμήσεις αυτοχειρίας θεωρούνται μερικά από τα τυπικά ψυχολογικά συμπτώματα της κατάθλιψης.
Υπάρχουν βέβαια και σωματικά συμπτώματα που, εφόσον συνδυάζονται με κάποια από τα παραπάνω ψυχικά συμπτώματα, ολοκληρώνουν την «τυπική» εικόνα του καταθλιπτικού: διαρκή προβλήματα ύπνου, δραματική μείωση ή υπερβολική αύξηση της όρεξης και συνεπώς μεγάλες αυξομειώσεις του σωματικού βάρους σε μικρό χρονικό διάστημα, μια επίμονη και διαρκής αίσθηση σωματικής κόπωσης, ανωμαλίες του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες, απώλεια κάθε ενδιαφέροντος για το σεξ, κ.ά.
Σε αυτήν τη φαινομενολογία της κατάθλιψης ήρθαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες να προστεθούν και οι πολύ πιο σύνθετες νευροεπιστημονικές εξηγήσεις αυτής της τόσο ποικιλόμορφης διαταραχής. Σε τελευταία ανάλυση, το κλειδί για την κατανόηση όλων των καταθλιπτικών διαταραχών βρίσκεται στις λεπτές και τόσο επισφαλείς ισορροπίες της εγκεφαλικής μηχανής του καταθλιπτικού, μια ιδέα που είχε διατυπωθεί ρητά από τον Ιπποκράτη πριν από χιλιάδες χρόνια (βλ. ειδικό πλαίσιο).
Πράγματι, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ερευνητικές κατακτήσεις, το έντονο άγχος, η επίμονη μελαγχολική διάθεση και η καταστροφική κατάθλιψη είναι τα προϊόντα της διαταραχής της φυσιολογικής λειτουργίας του εγκεφάλου, που οφείλεται είτε σε κάποια νευρολογική βλάβη είτε στις ανυπόφορες πιέσεις του περιβάλλοντος.
Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι κοινό: να βραχυκυκλώνει το σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των πιο αρχαϊκών δομών του εγκεφάλου και των πιο πρόσφατων εξελικτικά δομών που βρίσκονται στον προμετωπιαίο φλοιό.
Μόνο «κόλπα» του μυαλού;
Πολλές και απολύτως δικαιολογημένες επιστημονικές αντιρρήσεις έχουν, κατά καιρούς, διατυπωθεί σχετικά με τη γνωστική -πόσω δε μάλλον τη διαγνωστική- παντοδυναμία της έννοιας της κατάθλιψης.
Οπως γράφει ο επιφανής ψυχίατρος David Healy στο πολυσυζητημένο βιβλίο του «Let Them Eat Prozac» (N. York University Press, 2004), σήμερα αντιμετωπίζουμε «διαγνώσεις καταθλίψεων σε τόσο ευρεία και αδικαιολόγητη κλίμακα, ώστε εύλογα εγείρονται υποψίες ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες, και οι σχετικές ιατρικές υπηρεσίες, τείνουν να εστιάζουν περισσότερο στην εκμετάλλευση της ψυχικής υγείας με σκοπό το κέρδος, παρά στη βελτίωσή της».
Και αξίζει να σημειωθεί πως ενώ πριν από μερικά χρόνια οι ειδικοί θεωρούσαν ότι πρόκειται για μια σχετικά σπάνια μορφή ψυχικής διαταραχής που κατά κανόνα πλήττει άτομα προχωρημένης ηλικίας (κυρίως ώριμες γυναίκες), στις μέρες μας η «κατάθλιψη» αποτελεί τη συχνότερα διαγνωσμένη ψυχική διαταραχή: περίπου οι μισές διαγνώσεις (για την ακρίβεια το 45%) των νευροψυχολογικών διαταραχών ανάγονται τελικά σε κάποια μορφή κατάθλιψης!
Μήπως εντέλει θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η «κατάθλιψη» δεν είναι απλώς μια συνήθης και πανάρχαια νευροψυχολογική διαταραχή, αλλά αποτελεί το κατεξοχήν παθολογικό σύμπτωμα του μεταμοντέρνου τρόπου ζωής όπως προδιαγράφεται από τις αντικοινωνικές και απάνθρωπες «αρχές» της νεοφιλελεύθερης βαρβαρότητας;
Οσο δελεαστική κι αν ακούγεται αυτή η κοινωνιολογίζουσα «εξηγητική» προσέγγιση, προσκρούει, δυστυχώς, σε μια σειρά από καλά τεκμηριωμένα επιστημονικά δεδομένα.
Δεν καταφέρνει, για παράδειγμα, να εξηγήσει γιατί μεταξύ των ανθρώπων που ζουν ή εργάζονται στο ίδιο περιβάλλον υπάρχουν τόσο εμφανείς και τόσο μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς τις εκδηλώσεις της «τυπικής» υποτίθεται καταθλιπτικής συμπεριφοράς: από τη «μείζονα» ή μονοπολική κατάθλιψη και την εξίσου σοβαρή διπολική μανιοκατάθλιψη (χαρακτηρίζεται από τυπικές αλλά ανεξήγητες εναλλαγές ευφορίας και κατάθλιψης) μέχρι τις ηπιότερες διαταραχές της ψυχικής διάθεσης (δυσθυμία, μελαγχολία, κ.ο.κ.).
Το άχθος του ζην
Στις σημερινές κοινωνικές συνθήκες, η ατομική και η συλλογική διαχείριση των εντάσεων, του μεγάλου άγχους και των καταθλιπτικών αντιδράσεων έχει πλέον καταστεί διαβολικά περίπλοκη, ενώ οι παραδοσιακές «θεραπευτικές συνταγές» εμφανώς αναποτελεσματικές.
Εχει υπολογιστεί ότι ήδη στις ΗΠΑ και την Ε.Ε. πάνω από το 35% του πληθυσμού έχει υποφέρει, κάποια στιγμή, από μια σοβαρή μορφή κατάθλιψης. Ενώ, τα τρία τελευταία χρόνια, μόνο στη γηραιά Ευρώπη έχουν διαγνωσθεί τα τυπικά συμπτώματα της μείζονος κατάθλιψης σε πάνω από 19 εκατομμύρια ενήλικους πολίτες (ηλικίας μεταξύ 18 και 65 ετών), αριθμός που παρουσιάζει αυξητικές τάσεις κάθε χρόνο.
Οσο για την πατρίδα μας, οι άγνωστες μέχρι χθες αλλά εξαιρετικά διαβρωτικές εκδηλώσεις της κατάθλιψης είναι πλέον σε όλους ορατές. Παρά τη μεγάλη ηλιοφάνεια, που θα έπρεπε κανονικά να λειτουργεί ανασταλτικά στην εμφάνιση καταθλιπτικών φαινομένων, τα δύο τελευταία χρόνια η καθημερινή ζωή των περισσότερων Ελλήνων έχει καταστραφεί από τον σκοτεινό «ήλιο» του Μνημονίου.
Ο καταθλιπτικός εγκέφαλος
Χρειάστηκαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια για να επιβεβαιωθεί από τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα η πρωτοποριακή θεωρία του Ιπποκράτη ότι έδρα κάθε ψυχικής νόσου είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Ηδη από τα τέλη του πέμπτου αιώνα π.Χ. ο πατέρας της δυτικής Ιατρικής είχε υποστηρίξει ότι για την εμφάνιση της ασθένειας της «μελαγχολίας», ό,τι δηλαδή πολύ αργότερα (από το 1660 και μετά!) θα επικρατήσει να ονομάζεται «κατάθλιψη», ευθύνεται η περίσσεια της μαύρης χολής (μέλαινα + χολή = μελαγχολία).
Σύμφωνα με την ιπποκρατική ιατρική παράδοση, η ψυχική και σωματική υγεία ενός οργανισμού εξαρτάται από την καλή ισορροπία, δηλαδή από την αρμονία, των τεσσάρων βασικών σωματικών χυμών: αίματος, φλέγματος, κίτρινης χολής και της αινιγματικής μαύρης χολής.
Ο Ιπποκράτης πρώτος υποστήριξε ότι η μελαγχολία είναι ψυχοσωματική νόσος που προκαλείται τόσο από ενδογενή όσο και από εξωγενή αίτια, τα οποία επιδρούν καταστροφικά στη λειτουργία του εγκεφάλου μας όποτε ανατρέπεται η φυσιολογική ισορροπία των τεσσάρων χυμών.
Στόχος της θεραπευτικής αγωγής ήταν να αποκατασταθεί η διαταραγμένη χημική ισορροπία και για τον σκοπό αυτό υπήρχαν τα κατάλληλα ιάματα (π.χ. ριζική αλλαγή της διατροφής σε συνδυασμό με χορήγηση μανδραγόρα ή ελλεβόρου).
Το μόνο πρόβλημα με τις πρώιμες υλιστικές απόψεις του Ιπποκράτη και των μαθητών του ήταν η παντελής άγνοια της πραγματικής φύσης και του τρόπου δράσης της μέλαινας χολής.
Το εξηγητικό αυτό κενό θα οδηγήσει τους επόμενους αιώνες στην ανάπτυξη μιας εναλλακτικής ψυχοκεντρικής θεραπευτικής: μιας «ιερής ιατρικής» της ψυχής, που ασκούνταν από μυστικιστές θεραπευτές, οπαδούς των δυϊστικών δοξασιών του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα.
Οπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Andrew Solomon στο περίφημο βιβλίο του για την κατάθλιψη «Ο δαίμων της μεσημβρίας» (βλ. ειδικό πλαίσιο): «Ο Ιπποκράτης είναι στην πραγματικότητα ο παππούς του Prozac, ο Πλάτων είναι ο παππούς της ψυχοδυναμικής θεραπείας».
Η νευροφυσιολογία της «μαύρης χολής»
Το γεγονός ότι απαιτήθηκαν 2,5 χιλιετίες για να επιβεβαιωθούν οι πρωτοποριακές αντιλήψεις του Ιπποκράτη και να δοθεί μια σαφής νευροχημική εξήγηση του νευρολογικού υποστρώματος και της λειτουργίας της αινιγματικής «μαύρης χολής» μάς αποκαλύπτει πολλά για την πολυπλοκότητα αυτών των φαινομένων.
Πράγματι, σήμερα θεωρείται πλέον βέβαιο ότι την έδρα όλων των «ψυχικών» παθήσεων -αλλά και της ίδιας της «άυλης» ανθρώπινης ψυχής- θα πρέπει να την αναζητήσουμε μέσα στους περίπλοκους μαιάνδρους του εγκεφάλου μας και στους ακόμη πιο περίπλοκους τρόπους που αυτός οργανώνεται ανατομικά και λειτουργικά.
Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον εντοπισμό της βασικής εγκεφαλικής περιοχής που εμπλέκεται άμεσα στην εμφάνιση σοβαρών καταθλιπτικών επεισοδίων, αυτή αποκαλύφθηκε πριν από μερικά μόλις χρόνια.
Κυρίως χάρη στο σημαντικό έργο της Helen Mayberg, της διάσημης Αμερικανίδας ψυχιάτρου που «αποστάτησε» από την παραδοσιακή ψυχιατρική προσέγγιση για χάρη της σύγχρονης πειραματικής νευροεπιστήμης και ανακάλυψε ότι σε όλα τα σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια είναι πάντα υπερδραστήρια η πασίγνωστη πλέον (και όχι μόνο στους ειδικούς) «περιοχή 25».
Η συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού, όπως διαπιστώθηκε από νευροανατομιικές μελέτες, βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο επικοινωνίας μεταξύ δύο διαφορετικών -από εξελικτική και λειτουργική άποψη- περιοχών του εγκεφάλου μας: του πιο πρόσφατου, εξελικτικά, προμετωπιαίου εγκεφαλικού φλοιού, που ρυθμίζει όλες τις ανώτερες νοητικές μας λειτουργίες, και ορισμένων δομών του «αρχαιότερου» μεταιχμιακού συστήματος, που βρίσκονται στο βάθος του εγκεφάλου και ρυθμίζουν πολλές συναισθηματικές αντιδράσεις μας.
Κατά κάποιον τρόπο, η «περιοχή 25» στα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη μοιάζει με μια «παραβιασμένη πόρτα» που μένει πάντα ανοιχτή επιτρέποντας την ελεύθερη και ανεξέλεγκτη εισβολή όλων των αρνητικών αισθημάτων που τελικά κατακλύζουν σχεδόν κάθε σκέψη και συναίσθημα τής ή τού καταθλιπτικού.
Αυτή η δυσαρμονική λειτουργία των «καταθλιπτικών» εγκεφάλων επιβεβαιώθηκε στις αρχές του τρέχοντος έτους και από ένα πολύ ενδιαφέρον πείραμα που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (ΗΠΑ) από τον Andrew F. Leuchter και την ομάδα του.
Οι ερευνητές αυτοί κατάφεραν, μέσω της ποσοτικής ηλεκτροεγκεφαλογραφίας (qEEG), να καταγράψουν και να αναλύσουν λεπτομερώς τις λειτουργικές διασυνδέσεις του εγκεφάλου 121 εθελοντών, ηλικίας από 21 έως 80 ετών, στους οποίους είχε διαγνωσθεί κάποια μορφή κατάθλιψης.
Αφού λοιπόν συσχέτισαν τα καταγεγραμμένα εγκεφαλικά κύματα με τις διάφορες περιοχές που ενεργοποιούνται στον εγκέφαλο των εθελοντών, διαπίστωσαν έκπληκτοι ότι όλοι ανεξαιρέτως οι εθελοντές που συμμετείχαν στο πείραμα επιδείκνυαν μια αξιοπερίεργη εγκεφαλική «υπερδραστηριότητα».
Στον εγκέφαλο ενός υγιούς ατόμου οι διασυνδέσεις μεταξύ των εγκεφαλικών δομών ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται διαρκώς.
Αντίθετα, στον εγκέφαλο των καταθλιπτικών οι ίδιες εγκεφαλικές διασυνδέσεις άπαξ και ενεργοποιηθούν δεν καταφέρνουν να «σβήσουν», υποχρεώνοντας διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου να εργάζονται διαρκώς και συγχρονισμένα.
Αν αυτή η έρευνα επιβεβαιωθεί και από άλλες μελέτες, τότε, παρά τα φαινόμενα, η κατάθλιψη δεν οφείλεται στην «κατατονική» λειτουργία του εγκεφάλου αλλά αντίθετα στην υπερδραστηριότητά του.
ΠΛΑΙΣΙΟ 2:
ΤΙΤΛΟΣ ΠΛΑΙΣΙΟΥ 2:
Από την κλασική μελαγχολία στη νεωτερική κατάθλιψη
Τα πάθη της μελαγχολικής σκέψης και τα παθήματα της
κατάθλιψης φωτίζονται από δύο συμπληρωματικά βιβλία
Ρόμπερτ Μπέρτον
Η ανατομία της μελαγχολίας
Μετάφραση: Παναγιώτης Χοροζίδης
Τόμοι Ι (2007), ΙΙ (2008), ΙΙΙ (2011)
εκδ. ΗΡΙΔΑΝΟΣ
Το βιβλίο του Ρόμπερτ Μπέρτον (1577-1640) αποτελεί ένα μνημείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Γραμμένο από έναν Βρετανό λόγιο κληρικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που υπέφερε ο ίδιος από κατάθλιψη, θεωρείται η απόλυτη βίβλος των γνώσεων του δυτικού πολιτισμού σχετικά με τα πάθη και τα παθήματα της μελαγχολικής ψυχής από την αρχαιότητα μέχρι τον 17ο αιώνα. Χάρη στην άψογη μετάφραση του Π. Χοροζίδη και την πολύχρονη ηρωική προσπάθεια των εκδόσεων Ηριδανός, οι Ελληνες αναγνώστες μπορούν να απολαύσουν ολοκληρωμένο πια αυτό το θεμελιώδες κείμενο της δυτικής γραμματείας. Ενα συγκλονιστικό βιβλίο, που αγαπήθηκε και σχολιάστηκε με πάθος από αμέτρητους συγγραφείς και επιστήμονες.
Αντριου Σόλομον
Ο δαίμων της μεσημβρίας
Μετάφραση: Αγγελική Στουπάκη
Επιστημονική επιμέλεια: Π. Ουλής
Εκδ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2004
Αμέσως μόλις κυκλοφόρησε χαιρετίστηκε ως το βιβλίο-κλειδί για την κατανόηση της «νόσου του εικοστού πρώτου αιώνα»: της κατάθλιψης. «Ο δαίμων της μεσημβρίας», η σύγχρονη ανατομία της κατάθλιψης του Σόλομον, αποτελεί όχι μόνο τη συνέχεια αλλά και το αναγκαίο συμπλήρωμα της παλαιότερης -αλλά καθόλου ξεπερασμένης- «Ανατομίας της μελαγχολίας» του Μπέρτον. Με βιωματική ειλικρίνεια ο συγγραφέας, όχι μόνο εκθέτει λεπτομερώς όλα όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα σχετικά με τη διαβρωτική εισβολή της κατάθλιψης στον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά παράλληλα παρουσιάζει και όλους τους δυνατούς τρόπους αντιμετώπισής της. Μια λεπτομερής και καλειδοσκοπική απεικόνιση της σύγχρονης εμπειρίας της κατάθλιψης.
ΦΛΑΣ 1:
Το να αισθάνεται κανείς περιστασιακά «πεσμένος», κακοδιάθετος ή δυστυχής είναι εντελώς διαφορετικό από το να υποφέρει από ένα σοβαρό και επίμονο καταθλιπτικό σύνδρομο. Το να συγχέουμε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές εκδηλώσεις «κατάθλιψης» είναι σαν να συγκρίνουμε μια φθινοπωρινή βροχούλα με έναν καταστροφικό τυφώνα.
