Ο τολμηρός Τόμας Οστερμάιερ φέρνει στην Αθήνα μια παράσταση που όπου παίχτηκε άναψε φωτιές. Οχι μόνο γιατί επιτρέπει τη συμμετοχή των θεατών. Αλλά γιατί πυρήνας τού έργου τού μεγάλου Νορβηγού είναι το ερώτημα: μπορεί να υπάρξει αλήθεια στην αστική κοινωνία, που είναι υποταγμένη στη δικτατορία της αγοράς;
Της Βένας Γεωργακοπούλου
Με τόσους Ιψεν που έχει ανεβάσει στην καριέρα του ο Τόμας Οστερμάιερ, o 45χρονος σκηνοθέτης που διευθύνει από το 1999 το περίφημο βερολινέζικο θέατρο «Σαουμπίνε», αλλά θεωρείται κι ένας από τους σημαντικότερους της Ευρώπης, θα ΄λεγε κανείς ότι τον λατρεύει τον Νορβηγό συγγραφέα. «Εντα Γκάμπλερ», «Νόρα», «Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν», «Αρχιμάστορας Σόλνες», «Βρυκόλακες», «Ο εχθρός του λαού». Κι όμως. «Δεν είμαι μεγάλος θαυμαστής του», έχει πει. «Δεν τον θεωρώ σπουδαίο συγγραφέα. Αλλά μου προσφέρει καλοφτιαγμένα έργα με πλοκή, που μπορώ να τα διασκευάσω για τους σκοπούς μου».
Κυνική δήλωση; Καθόλου. Εχοντας ήδη δει στο Φεστιβάλ Αθηνών δυο από τους Ιψεν του («Νόρα», «Μπόρκμαν») ξέρουμε καλά ότι ο Οστερμάιερ σέβεται απολύτως και αναδεικνύει το πνεύμα του Ιψεν. Κι ας αλλάζει τίτλους, πρόσωπα, τέλη… Κι ας προσθέτει ξένα κείμενα. Ο,τι δηλαδή κάνει και στον «Εχθρό του λαού», που φέρνει επιτέλους την Τετάρτη στην «Πειραιώς 260», μετά τον περσινό του θρίαμβο στο Φεστιβάλ της Αβινιόν και μία περιοδεία σε σχεδόν όλο τον κόσμο που ακόμα συνεχίζεται.
Η ιστορία του έργου (να ΄ναι καλά και ο Κούρκουλος, που το έπαιξε στο σινεμά) είναι γνωστή. Ο ιδεολόγος γιατρός Στόκμαν ανακαλύπτει ότι το νερό των ιαματικών λουτρών, που έχουν κάνει τη μικρή του πόλη πλούσιο θέρετρο, μολύνεται από βιομηχανικά απόβλητα. Στην προσπάθειά του να αποκαλύψει την αλήθεια δεν θα συγκρουστεί μόνο με τους ισχυρούς του τόπου, αλλά και με τους απλούς συμπολίτες του, που ποντάρουν την υλική τους ευδαιμονία στα λουτρά. Θα γίνει, λοιπόν, «εχθρός του λαού».
Μάλλον είναι φανερό γιατί διάλεξε το έργο ο ριζοσπάστης Οστερμάιερ. «Ο Ιψεν θέτει μια ουσιώδη ερώτηση: είναι δυνατόν να υπάρξει η αλήθεια στην αστική κοινωνία; Είναι μια ερώτηση, που γίνεται ακόμα πιο επίκαιρη σήμερα, που είμαστε υποταγμένοι στη δικτατορία της αγοράς. Τι μπορούμε να κάνουμε για να βάλουμε τη λογική και όχι το κέρδος στο κέντρο της ύπαρξής μας; Και σε αυτό το θέμα του έργου πρέπει να προσθέσουμε και δυο ακόμα: το αν και πώς συνδυάζονται οι επαναστατικές μας ιδέες με τις αποφάσεις που παίρνουμε στη ζωή μας και το αν η πραγματική δημοκρατία είναι σύμφυτη με το καπιταλιστικό σύστημα, όπου ο άγριος φιλελευθερισμός ισοπεδώνει τα πάντα», λέει ο σκηνοθέτης.
Μόνο που τα πράγματα δεν είναι ποτέ τόσο απλά. Ούτε στον Ιψεν, ούτε ακόμα περισσότερο στον Οστερμάιερ. Κατ’ αρχάς ο Ιψεν στο δεύτερο μέρος του έργου μετατρέπει σιγά σιγά τον Στόκμαν σε κάποιον που δεν μπορείς εύκολα να δεχτείς και να ακολουθήσεις. Στον περίφημο λόγο του προς τους συμπολίτες του φτάνει σε ακραίες απόψεις, επιτίθεται στην έννοια της «πλειοψηφίας» και κατ’΄επέκταση στην ίδια τη δημοκρατία. «Η πλειοψηφία δεν έχει ποτέ δίκιο, η μειοψηφία έχει πάντα δίκιο», λέει ο Στόκμαν.
Ο Οστερμάιερ βάζει «χέρι» στο κείμενο του Ιψεν και αντικαθιστά τα λόγια του Στόκμαν με ένα πολιτικό γαλλικό κείμενο του 2007, το «L΄ Insurrection qui vient» (Η επικείμενη εξέγερση), που γράφτηκε από την ανώνυμη ομάδα «Η αόρατη επιτροπή». Κομμουνιστικής ιδεολογίας, το μανιφέστο καταλήγει στο σύνθημα: «Η Οικονομία δεν βρίσκεται σε κρίση. Η Οικονομία είναι η κρίση».
«Δεν θέλω στο τέλος του έργου να δώσουν οι θεατές δίκιο στον Στόκμαν», εξηγεί ο Οστερμάιερ. «Θέλω απλώς να αναρωτηθούν όλοι με τολμηρό τρόπο πάνω στην απάτη της δημοκρατίας. Αλλά και να καταλάβουν ότι όταν παλεύεις εναντίον μιας ψευδούς δημοκρατίας μπορείς εύκολα να γλιστρήσεις σε θέσεις της άκρας Δεξιάς. Η κριτική της αστικής δημοκρατίας μπορεί να καταλήξει σε αμφισβήτηση της ίδιας της δημοκρατίας. Κι αυτό το θεωρώ τραγωδία». Nα μια σκέψη, που εμάς εδώ, στην Ελλάδα της μούντζας κατά του Κοινοβουλίου, ίσως κάνει κάλο.
Θα έχουμε, άλλωστε, ως θεατές δικαίωμα να εκφραστούμε και να συμμετάσχουμε στην παράστασή του. Στη σκηνή του δημαρχείου, εκεί που ο γιατρός Στόκμαν έρχεται αντιμέτωπος με τους εξαγριωμένους συμπολίτες του, που αρνούνται να αποδεχτούν το κλείσιμο των λουτρών, ο Οστερμάιερ κάνει ό,τι μπορεί για να εξαναγκάσει τους θεατές να πάρουν ενεργή θέση. Σκορπίζει ανάμεσά τους ηθοποιούς, που επιτίθενται στον Στόκμαν, ακόμα και με μπογιές. Σύντομα το κοινό παίρνει κι αυτό τον λόγο. Ακούγονται τα πάντα. Εμείς εδώ, άραγε, πώς θα αντιδράσουμε;
«Υπάρχουν θεατές που μιλάνε σαν να είναι πραγματικοί πολιτικοί», λέει ο Οστερμάιερ. «Οταν αποφασίσαμε να ανεβάσουμε με αυτό τον τρόπο τη σκηνή του δημαρχείου, είχα τις αμφιβολίες μου, αλλά από τις πρώτες κιόλας παραστάσεις τα πράγματα πήγαν περίφημα. Ακόμα και σε χώρες σαν την Αυστραλία, όπου οι διοργανωτές των φεστιβάλ μού έλεγαν ότι δεν υπάρχει η ευρωπαϊκή κουλτούρα πολιτικού διαλόγου και οι θεατές δεν θα τολμήσουν να παρέμβουν».
Και κάτι ακόμα. Ο Οστερμάιερ, κατά την προσφιλή του συνήθεια, αλλάζει το τέλος του έργου. Ο Στόκμαν στον Ιψεν παραμένει αμετανόητα ιδεολόγος, προτιμά να καταστραφεί από το να κάνει πίσω. Στην παράσταση της «Σαουμπίνε», στην τελευταία βουβή σκηνή, ο Στόκμαν και η σύζυγός του, κόρη του βιομηχάνου που είναι υπεύθυνος για τη μόλυνση του νερού, κρατάνε αμήχανοι στα χέρια τους ένα πάκο μετοχών των ιαματικών λουτρών. Θα συνεχίσουν τον αγώνα τους ή θα προδώσουν τις ιδέες τους;
