Του Γιώργου Σταματόπουλου
Στον Γιόχαν Ντρόιζεν («Η Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου») οφείλουμε τον ευφυή ιστορικό όρο ελληνιστική εποχή. Ευτύχησε σ’ αυτή την περίοδο να γεννηθούν μεγάλοι στοχαστές, αλλά αυτός που προσπάθησε να συνεχίσει (και ανανέωσε) την κωμωδιογραφία, την κωμωδία τέλος πάντων, αξίζει να διαβάζεται και να ξαναδιαβάζεται. Είναι αυτός που υποβάθμισε την έως τότε υπερηφάνεια των Ελλήνων έναντι των βαρβάρων, δίνοντας βαρύτητα σε μια καινούργια έκφραση, που στηρίζεται στην παιδεία και την εσωτερική καλλιέργεια. Εδωσε τέλος στο προγονικό κλέος και την ταξική προκατάληψη· δεν είναι ο τόπος που γεννιέται κανείς το αποφασιστικό μέτρον, αλλά η φυσική τάση προς την καλοσύνη.
Ουδείς εστί μοι αλλότριος, αν ή χρηστός· η φύσις μία, πάντων, το δ’ οικείον συνίστησιν τρόπος (Κανένας δεν είναι ξένος για μένα αν είναι καλός. Από φυσικού τους όλοι είναι ίδιοι και μόνο ο χαρακτήρας δημιουργεί το ιδιαίτερο ήθος).
Διακρίνουμε εδώ επιρροές από τον Σωκράτη (ουδείς εκών κακός, ουδείς είναι κακός με τη θέλησή του) αλλά και από τον Ηράκλειτο (ήθος ανθρώπω δαίμων, ο άνθρωπος είναι ο χαρακτήρας του). Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια σοβαρή ανάγνωση της παράδοσης. Δεν είναι τα μεγάλα επικά κατορθώματα το άριστο, αλλά η ευγενική συμπεριφορά. Απηχεί ακόμη τη σοφιστική ριζοσπαστικότητα περί ισότητας όλων των ανθρώπων (Αντιφών) και της απόλυτης ελευθερίας (Αλκιδάμας: ουδένα η φύσις δούλον πεποίηκεν).
Για μας τους κληρονόμους τούτων των ιδεών όλα φαντάζουν ευκολότερα· έχουμε έτοιμο στρωμένο τραπέζι και έτοιμο φαγητό. Αλλά πόσο δύσπεπτοι αποδεικνύεται ότι είμαστε, πόσο στραβοί και ξινοί και με μια μύτη που αγγίζει τα βλέφαρα!
Δεν λέω να τα παίρνουμε όλα τοις μετρητοίς, ή να τα μεταφέρουμε βιαίως στη δική μας εποχή, θα ήταν μια στείρα και αντιπαιδαγωγική (αντιεπιστημονική) μεταφορά. Απλώς η συνάντηση και η πιθανή οικείωση με τα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας ανοίγει, νομίζω, τις τεμπέλικες εγκεφαλικές ίνες, τις διαστέλλει, τις προβληματίζει.
Είναι, όμως, δυνατόν, μπορούν να αντιτείνουν οι ενιστάμενοι, να είσαι καλός σήμερα και να επιβιώσεις; Εχει θέση η καλοσύνη στον τόπο του ρεαλισμού, του ωφελιμισμού, της δικτατορίας του σκοπού; Μάλλον όχι· ν’ αφήσουμε όμως μια τέτοια πολύτιμη κληρονομιά ανθρωπιάς να χαθεί;
Επιπροσθέτως, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραμείνουμε αγράμματοι, αφού κάτι δεν ενδιαφέρει τον σκοπό μας, ούτε σημαίνει ότι άδικα κοπίασαν τόσοι πρόγονοι μπας και μας ξεστραβώσουν. Στα σωζόμενα έργα του Μενάνδρου διαφαίνονται η επιείκεια, η συγχώρηση, η κατανόηση, έννοιες ξένες σήμερα, υποβαθμισμένες ως τάχα χριστιανικές (αλλά είναι αρχαιοελληνικές!), πεταμένες στην ωφελιμιστική λήθη…
Ο μέγας σχολιαστής Αριστοφάνης ο Βυζάντιος κατέτασσε τον Μένανδρο στη δεύτερη θέση ανάμεσα σε όλους τους Ελληνες ποιητές. Δεν ενδιαφέρει εδώ εάν είχε δίκιο. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στο αν είχε κομμάτι δίκιο (εσαεί) ο μέγας ανθρωπιστής ποιητής Μένανδρος.
