Η παχυσαρκία χαρακτηρίζεται η νόσος του αιώνα για τους ενήλικες και ιδιαίτερα για τα παιδιά. Συνδέεται άμεσα με τον σύγχρονο τρόπο ζωής και τις διατροφικές μας συνήθειες και είναι υπεύθυνη για σοβαρότατα προβλήματα υγείας. Ο υγιεινός τρόπος ζωής από μικρή ηλικία, με τις κατάλληλες ιατρικές συμβουλές, μπορεί να φέρει αποτελέσματα

Του Δημήτρη Ν. Παπαχρήστου*

Παχυσαρκία είναι η παθολογική εκείνη κατάσταση όπου υπερβολική άθροιση λίπους στο σώμα συνεπάγεται προβλήματα υγείας (όπως π.χ. ο σακχαρώδης διαβήτης, η πρόωρη αθηρωμάτωση, η καρδιαγγειακή νόσος και ο καρκίνος) οδηγώντας γρηγορότερα στον θάνατο. Η διάγνωσή της (καθώς οι μέθοδοι άμεσης λιπομέτρησης είναι πολύπλοκες) βασίζεται στον δείκτη μάζας σώματος (BMI), που υπολογίζεται από τον λόγο βάρους (σε gr) προς το τετράγωνο του ύψους (σε cm) (ΒΜΙ= Β/Υ2). Ανθρωποι με BMI > 25 είναι υπέρβαροι και >30 είναι παχύσαρκοι. Στα παιδιά, καθώς ο ΒΜΙ αλλάζει με το φύλο και την ηλικία, παιδιά με BMI > 85 εκατοστημορίου του φυσιολογικού νομογράμματος θεωρούνται υπέρβαρα και >95 εκατοστημορίου πιο υπέρβαρα (όχι «παχύσαρκα», για ψυχολογικούς λόγους). Δείκτες κατανομής λίπους (όπου ο λόγος «μέσης» προς «γοφούς») πληροφορούν για τον τύπο της παχυσαρκίας, καθώς η «κεντρική» (που το σώμα μοιάζει με μήλο) σε σχέση με την «περιφερική» (που το σώμα μοιάζει με αχλάδι) είναι πλέον επικίνδυνη για την υγεία.

Επιδημική αύξηση της παχυσαρκίας στα τελευταία 40 χρόνια κυρίως στις αναπτυγμένες αλλά και τις υπό ανάπτυξη χώρες (και τον τριπλασιασμό της συχνότητάς της στα τελευταία 20 χρόνια) την καθιστούν πρώτο (από τους αντιμετωπίσιμους) κίνδυνο δημόσιας υγείας. Στην Ελλάδα, το 30,7% των γυναικών και το 46,9% των ανδρών είναι υπέρβαροι και το 17% των ανδρών και το 17% των γυναικών είναι παχύσαρκοι. Το πλέον εντυπωσιακό όμως είναι η εκθετική αύξησή της στα παιδιά. Περί το 30% των παιδιών στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Αυτές οι διαπιστώσεις υπαγορεύουν την ανάγκη κατανόησης του φαινομένου και της αντιμετώπισής του.

Επιπτώσεις στην υγεία και τη ζωή

Οι παχύσαρκοι πολύ συχνότερα από τους άλλους παρουσιάζουν προβλήματα υγείας, όπως π.χ. σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ, υπέρταση, δυσλιπιδαιμία, καρδιαγγειακή νόσο (που όταν συνυπάρχουν λέγονται «μεταβολικό σύνδρομο» που αποδίδεται στη μειωμένη δράση την ινσουλίνης – ινσουλινική αντοχή). Επίσης, η παχυσαρκία συνδέεται με διαταραχές εμμήνου ρύσεως υπογονιμότητα, ουρική αρθρίτιδα και δυσκινησία, χολολιθίαση, λιπώδες ήπαρ, άπνοια, χρόνια αναπνευστική ανεπάρκεια και καρκίνο (μαστού, ωοθήκης, εντέρου, προστάτη, χοληδόχου κύστεως κ.ά.). Στα παχύσαρκα παιδιά, τα πρώτα κλινικά στοιχεία είναι ψυχολογικά (μειωμένη αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, βουλιμία, κοινωνικός αποκλεισμός). Μπορεί να παρουσιάσουν σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ, πρόωρη εφηβεία και εμμηναρχή. Βρέθηκε πρόσφατα ότι μικρά παχύσαρκα παιδιά παρουσιάζουν πρόωρη αθηρωμάτωση. Μέσω όλων αυτών, η παχυσαρκία μειώνει τον χρόνο ζωής κατά 7-10 χρόνια.

Η ρύθμιση του λίπους στο σώμα είναι πολύπλοκη. Ο οργανισμός λαμβάνει τροφικά υλικά (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη) που χρησιμοποιεί για τη διατήρηση της δομής του (π.χ. πρωτεΐνες) ή ως καύσιμα (π.χ. υδατάνθρακες, λίπη) για παραγωγή ενέργειας. Ετσι, 1 gr λίπους οξειδούμενο αποδίδει 9 Kcal (ενώ 1 gr υδατάνθρακα ή πρωτεΐνης αποδίδει 4 Kcal).

Η υπερφαγία ή μείωση της «καύσης» των τροφών (όπως σε μειωμένη δραστηριότητα ή χαμηλό μεταβολισμό – που δεν έχει αποδειχθεί ποτέ στους παχύσαρκους) οδηγεί σε παχυσαρκία. Αρχικά, αυξάνεται το μέγεθος των λιποκυττάρων και αργότερα ο αριθμός τους. Η εναπόθεση λίπους στα όργανα (ήπαρ, καρδιά) μειώνει τη λειτουργικότητά τους.

Η ρύθμιση της άθροισης λίπους επιτελείται στον υποθάλαμο (τμήμα του εγκεφάλου). Εκεί καθορίζεται η πείνα για συγκεκριμένη τροφή, ο κορεσμός αλλά και η μεταβολική κατεύθυνση (αύξηση ή μείωση μεταβολισμού), με τη λειτουργία ενός πολύπλοκου δικτύου ορμονικών πεπτιδίων (NPY, ορεξίνες κ.τ.λ.), αφού ληφθούν πληροφορίες μέσω ορμονών που φτάνουν εκεί από την περιφέρεια, για την αποθήκευση λίπους (π.χ. λεπτίνη), το μεταβολικό καθεστώς (ινσουλίνη), την ύπαρξη τροφής στο στομάχι (π.χ. γκρελίνη, CCK) και άλλες μέσω νευρικών ινών, για τη διαθεσιμότητα της τροφής (οσμές, εικόνες), με βάση τη μνήμη προηγούμενων γευστικών εμπειριών (ιππόκαμπος) και την ηδονή που προκάλεσαν (αμυγδαλοειδής πυρήνας).

Αίτια της παχυσαρκίας

Σπάνια (<10%) η παχυσαρκία είναι απότοκη συγκεκριμένων γενετικών βλαβών (π.χ. σύνδρομο Prader – Willi, μετάλλαξη υποδοχέα λεπτίνης κ.ά.), ενδοκρινικών νοσημάτων (υποθυρεοειδισμός, υποφυσιογενής νανισμός, σύνδρομο Cushing κ.ά.) ή χρήσης φαρμάκων (π.χ. κορτιζόνης, ψυχοτρόπων, αντιεπιληπτικών κ.ά.). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η παχυσαρκία είναι ιδιοπαθής και προκύπτει αν για διάστημα κάποιος λάβει περισσότερη τροφή απ' ό,τι μεταβολίζει. Φαίνεται ότι η ρύθμιση αυτής της ισορροπίας στους παχύσαρκους γίνεται σ' ένα «υψηλότερου βάρους» επίπεδο. Γι' αυτό ευθύνονται: α) γενετικοί παράγοντες, π.χ. είναι μεγάλη η πιθανότητα να γίνει παχύσαρκο ένα παιδί αν και οι δύο γονείς του είναι παχύσαρκοι, β) περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ετσι π.χ. το πρότυπο του υπερκαταναλωτισμού στις αναπτυγμένες και τις υπό ανάπτυξη κοινωνίες, η χρήση του αυτοκινήτου για κάθε μετακίνηση, η παγκοσμιοποίηση των εταιρειών «φτηνού ανθυγιεινού γεύματος» και σακχαρούχων ποτών, η τεράστια διαφήμιση αυτών των προϊόντων μέσω TV ή Διαδικτύου, με «παιχνιδάκια» για τα παιδιά και ταυτόχρονα η διασκέδαση των παιδιών (αλλά και των μεγάλων) μέσω TV και PC σ' έναν καναπέ, τρώγοντας πατατάκια και όχι με έξοδο και αθλοπαιδιές ευθύνονται τα μέγιστα.

* Ο Δημήτρης Ν. Παπαχρήστου είναι Αν. καθηγητής Ενδοκρινολογίας ΔΠΘ, ενδοκρινολόγος και παθολόγος/διαβητολόγος, PDF Yale Univ (USA) και Mc Gill (Canada), διευθυντής Ενδοκρινολογικής Κλινικής Θεραπευτηρίου Metropolitan και σύμβουλος Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Αντιμετώπιση

Είναι πολύ δύσκολο (αλλά όχι αδύνατο) να αντιμετωπιστεί η παχυσαρκία εφόσον εγκατασταθεί. Είναι οπωσδήποτε προτιμότερη η πρόληψή της και εδώ η προσπάθεια στοχεύει κυρίως στην αγωγή των παιδιών σε επίπεδο οικογένειας, σχολείου, κοινωνίας ή πολιτείας. Ενας παχύσαρκος απευθύνεται στον γιατρό για να ελεγχθεί για τυχόν καταστάσεις που προκαλούν παχυσαρκία ή για αντιμετώπιση συνεπειών της. Με την καθοδήγησή του πρέπει να ξεκινήσει μια μακροπρόθεσμη στρατηγική απώλειας βάρους με δίαιτα και άσκηση.

Η δίαιτα πρέπει να έχει πολλά και μικρά γεύματα, σχετικά άγλυκα, άλιπα και ανάλατα, με πολλά φρούτα και φυτικές ίνες. Οσο πιο αργή η απώλεια βάρους τόσο πιθανότερο να μην υποτροπιάσει η παχυσαρκία. Προτεινόμενος ρυθμός είναι περίπου 2 κιλά ανά μήνα. Η άσκηση μπορεί να 'ναι >4 km περπάτημα σε μία ώρα. Αν ο γιατρός το κρίνει μπορεί να χρησιμοποιηθούν εγκεκριμένα φάρμακα. Αν οι προσπάθειες αποτύχουν πολλές φορές και ο ΒΜΙ είναι >40, η βαριατρική ιατρική μπορεί να δώσει λύση.

Στοχεύοντας στην πρόληψη, πρέπει να ενθαρρύνεται ο θηλασμός των γυναικών καθώς έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να αποτρέψει την παχυσαρκία στα παιδιά. Η εξέταση της ψυχολογίας ενός υπέρβαρου παιδιού, η αποφυγή κοινωνικού αποκλεισμού και η ενθάρρυνση της αυτοεκτίμησής του είναι εκ των ων ουκ άνευ. Πυρήνας της προσπάθειας είναι η εκπαίδευσή του να αντιστέκεται στις σειρήνες της εποχής. Αποφυγή σακχαρούχων ποτών, των γλυκών, των τηγανητών και του λίπους (των λεγόμενων χαζοτροφών) και εμπλουτισμός του διαιτολογίου με γάλα χαμηλών λιπαρών (όχι σε παιδιά κάτω από 2 ετών), χυμούς, φρούτα και λαχανικά και ορθές ποσότητες ψαριών και άλιπων πουλερικών και κρέατος σε συνδυασμό με μείωση των ωρών παρακολούθησης τηλεόρασης (σε κάτω από 2 ώρες /ημέρα) και ομοίως του PC και ενθάρρυνση αθλοπαιδιών και γυμναστικής αποτελούν μερικά μόνο μέτρα ορθής κατεύθυνσης. Η συνεργασία με την οικογένεια (και αν χρειαστεί παρέμβαση στις διατροφικές συνήθειές της) είναι απαραίτητη.

Συμπερασματικά: Η παχυσαρκία είναι μια μάστιγα για την κοινωνία, ιδιαίτερα για τα παιδιά. Αν δεν ληφθούν κατάλληλα μέτρα, τα παιδιά αυτά θα ζήσουν λιγότερο και χειρότερα από τους γονείς τους. Η τεχνολογία δεν πρέπει να καταργηθεί, αλλά να χρησιμοποιηθεί και αξιοποιηθεί ορθολογικά. Η επαγρύπνηση και η διάθεση αλλαγής σ' έναν τρόπο ζωής πιο υγιεινό και σύμφωνο με τις ιατρικές συμβουλές μπορεί να φέρει ένα καλύτερο μέλλον.