Του Τάσου Τσακίρογλου

Η δυσκολία διατήρησης αφηγήσεων ζωής για ένα λιγότερο ή περισσότερο μακροπρόθεσμο χρονικό διάστημα που έχει επιβάλει η εξέλιξη του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού τις τελευταίες δεκαετίες, έγινε καθολικά ορατή στη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Η γενικευμένη τάση της αγοράς να αναζητά «ευέλικτους» ανθρώπους για όλο και πιο «ευέλικτες» μορφές εργασίας, δημιούργησε μια σχεδόν μόνιμη αίσθηση προσωρινότητας και τον τύπο που ο Ρίτσαρντ Σένετ χαρακτήρισε «ελαστικοποιημένο άνθρωπο» του νέου καπιταλισμού.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Πρώτα απ’ όλα, η διαρκής «διαθεσιμότητα» και ετοιμότητα να μηδενίζει το κοντέρ της ζωής του, να την ξεκινά ξανά και ξανά σε καινούργιες δουλειές, σε νέα μέρη, σε διαφορετικά αντικείμενα. Η εξίσωση «όσο πιο ευέλικτος τόσο πιο ανταγωνιστικός» στην αγορά εργασίας και στην πάλη για επιβίωση έχει γίνει η κατευθυντήρια γραμμή ζωής για εκατομμύρια κυρίως νέους ανθρώπους, οι οποίοι, εκ των πραγμάτων, αδυνατούν να ορίσουν σταθερές και να τις ακολουθήσουν.

Οι σταθερές αυτές δεν αφορούν μόνο την ατομική ιστορία, αλλά και το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων που όλοι υφαίνουμε γύρω μας σε βάθος χρόνου. Η αδυναμία αυτή σταθερής ένταξης σε δίκτυα που θα ενσωματώνουν τις προσωπικές αφηγήσεις ζωής, αποσαθρώνει την προσωπικότητα και γεννά διαρκές άγχος και αίσθηση ότι ο άνθρωπος είναι ανέστιος και ξένος, παιχνίδι στα χέρια ανεξέλεγκτων δυνάμεων.

Οι συζητήσεις στην Ευρώπη για την ανάγκη «επανακατάρτισης», «επανεκπαίδευσης», «απόκτησης νέων δεξιοτήτων» και άλλα τέτοια φληναφήματα δεν προέρχονται από κάποια έγνοια του συστήματος για τις ζωές των νέων ανθρώπων, αλλά για τη μετατροπή τους σε «διαθέσιμους» εργαζόμενους για όπου τους χρειάζεται η πραγματικότητα της «μεταφοράς των επιχειρήσεων». Ισως κάποιοι θα θυμούνται και σήμερα τους περίφημους «απασχολήσιμους» του Κώστα Σημίτη, δόγμα που συμπληρώθηκε από τον διάδοχό του, Γ. Παπανδρέου, και την πολιτική τού «ενός εργαζομένου ανά οικογένεια».

Τι συνέπειες έχει αυτό; Πρώτα και κύρια ένα status ζωής με κεντρικό άξονα τον «ατομικό αγώνα για την ύπαρξη» (Μαρξ) και, κατά συνέπεια, έναν ατομοκεντρισμό που μετατρέπει τους ανθρώπους από πρωταγωνιστές σε διαχειριστές της ζωής τους. Σε αυτή τη λογική ο καλύτερος μάνατζερ του εαυτού του έχει πιθανότητες επιβίωσης στη ζούγκλα του ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Οι νέοι μαθαίνουν βίαια ότι δεν είναι μόνο καταναλωτές προϊόντων, για τα οποία θα «επανακαταθέτουν» τα γλίσχρα εισοδήματά τους, αλλά και διαφημιστές που θα «επικοινωνούν» τον εαυτό τους σαν ένα ακόμα εμπόρευμα, και μάλιστα σε περίοδο προσφορών.

«Προσωρινότητα», «ευελιξία», «ελαστικοποίηση», «εργασιακός νομαδισμός». Με λίγα λόγια, μια «ρευστή ζωή» (Μπάουμαν) που θα χωρά άνετα στα καλούπια των αναγκών της «αγοράς». Και μαζί, ρευστές συνειδήσεις, ψαλιδισμένες προσδοκίες, νοοτροπία υποτακτικού, με δύο λόγια ζωή εθελούσιου σκλάβου.

Η αντίσταση σ’ αυτές τις τοξικές κοινωνικές συνθήκες, οι οποίες προκαλούν τη «διάβρωση του χαρακτήρα», corrosion of character όπως την ονομάζει ο Σένετ, γίνεται αναγκαία συνθήκη επιβίωσης. Διαφορετικά, μάς περιμένει ο εφιάλτης ενός βραχυπρόθεσμου κόσμου, από τον οποίο θα απουσιάζει όχι μόνο η κοινωνική, αλλά και οι ατομικές ουτοπίες για αυτοπραγμάτωση και αυτονομία.