Του Θεόδωρου Μπενάκη
Με αφορμή το πολιτικό μνημόσυνο, που πραγματοποιεί σήμερα το ΚΚΕ, τιμώντας τα 40 χρόνια από τον θάνατο του Νίκου Ζαχαριάδη, γενικού γραμματέα του κόμματος από το 1931 ώς το 1956, αξίζει να θυμηθούμε τις απαρχές του μαρξισμού στην Ελλάδα.
Την 1η Μαΐου συμπληρώθηκαν 90 χρόνια από την έκδοση του περιοδικού «Αρχείον Μαρξισμού», το οποίο αποτέλεσε σταθμό στην εισαγωγή της μαρξιστικής ιδεολογίας στην Ελλάδα. Στις σελίδες του δημοσιεύονταν μεταφράσεις, συχνά πρόχειρες ή κακοδιατυπωμένες, των κλασικών έργων των Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν κ.ά. Την ευθύνη είχε αναλάβει μια ομάδα νέων, οι οποίοι ξόδεψαν χρήματα, χρόνο και δυνάμεις, θεωρώντας ότι επιτελούν αποστολή. Από το περιοδικό αυτό δημιουργήθηκε ένα πολιτικό κίνημα, γνωστό ως αρχειομαρξισμός, το οποίο και ήταν ένας από τους δύο πυλώνες της ελληνικής Αριστεράς για μεγάλο διάστημα του μεσοπολέμου.
Ολα ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1921, όταν οι νέοι, που μόλις είχαν διαλύσει την πρώτη ελληνική κομμουνιστική οργάνωση, την Κομμουνιστική Ενωση, και είχαν προσχωρήσει στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (το ΣΕΚΕ και μετέπειτα ΚΚΕ), διαπίστωναν ότι υπήρχε έλλειψη θεωρητικής εργασίας στο κόμμα. Ο λόγος εντοπίστηκε κυρίως στο ότι δεν υπήρχαν μεταφρασμένα στα ελληνικά μαρξιστικά κείμενα. Ετσι ξεκίνησε η δημιουργία κύκλων στους οποίους παραδίδονταν μαθήματα μαρξισμού, δραστηριότητα πάντως που αντιμετωπίστηκε με καχυποψία από την ηγεσία του κόμματος, και γι’ αυτό η ομάδα αναγκάστηκε να συνεχίσει κρυφά. Στην ομάδα συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Φραγκίσκος Τζουλάτι, δραστήριος στο κίνημα της σοσιαλιστικής νεολαίας από το 1914, και ο Λευτέρης Αποστόλου, ο οποίος αργότερα υπήρξε από τους ηγέτες του ΚΚΕ και της Ανανεωτικής Αριστεράς.
Το περιοδικό κυκλοφόρησε από την 1η Μαΐου του 1923 μέχρι τον Απρίλιο του 1925 και ξανακυκλοφόρησε το 1927. Οι νεαροί συντάκτες του δούλευαν ασταμάτητα και ο διευθυντής του Χ. Δεδούσης, ο οποίος και έκανε πολλές από τις μεταφράσεις, οδηγήθηκε σε ψυχιατρική κλινική συντριμμένος από την καθημερινή πίεση.
Αν και σε δήλωσή του ξεκαθάριζε ότι το περιοδικό ήταν μόνον ένα «αρχείο» της μαρξιστικής θεωρίας και ότι δεν αποσκοπούσε σε ενεργή συμμετοχή στην πολιτική, γύρω του συγκεντρώθηκαν νέοι και εργαζόμενοι και δημιουργήθηκε ένα πραγματικό κίνημα. Το αρχειομαρξιστικό κίνημα, όπως ονομάστηκε, αναπτύχθηκε αρχικά ως φράξια μέσα στο πλαίσιο του ΚΚΕ και από το 1927 ανέπτυξε ανεξάρτητη δράση, πρώτα στον συνδικαλισμό και μετά ως ανεξάρτητη οργάνωση. Ηγέτης του αυτή την περίοδο ήταν ο Δημήτρης Γιωτόπουλος.
Συνδέθηκε με τον Λ. Τρότσκι το 1929 και αποτέλεσε τον εκπρόσωπό του στην Ελλάδα μέχρι το 1934, όταν το μεγαλύτερο τμήμα του απομακρύνθηκε από τον Ρώσο επαναστάτη, κατηγορώντας τον για γραφειοκρατικές μεθοδεύσεις. Οσοι παρέμειναν οπαδοί του τελευταίου, τροφοδότησαν στη συνέχεια όλες τις υπόλοιπες τροτσκιστικές ομάδες και οργανώσεις στη χώρα.
Ο αρχειομαρξισμός, όπως αναπτύχθηκε σε μια εποχή βίαιων κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων, ήρθε σε αντιπαράθεση με το ΚΚΕ και συχνά αιματηρές συγκρούσεις σημάδεψαν τις σχέσεις των δύο οργανώσεων. Τα έντυπα του κόμματος κατηγορούσαν τους αρχειομαρξιστές σαν «αρχειοφασίστες» και όργανα της αστικής τάξης. Με την επικράτηση στην Αριστερά του ΚΚΕ, ο όρος αρχειομαρξισμός έγινε ταυτόσημος με εκείνον του προδότη και χαφιέ.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε, όταν τα μέλη του κινήματος εντάχθηκαν σε ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ και στο ΕΑΜ. Τα περισσότερα από αυτά έπεσαν θύματα των εκκαθαρίσεων που η ΟΠΛΑ πραγματοποίησε από το 1943 και μετά.
Το κίνημα του αρχειομαρξισμού μετατοπίστηκε σταδιακά προς την αριστερή σοσιαλδημοκρατία, συνδέθηκε με ανάλογα κινήματα της Ευρώπης, όπως ήταν το περίφημο ισπανικό ΠΟΥΜ, και τελικά διαλύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Αυτό που παραμένει, όμως, είναι ότι το περιοδικό «Αρχείον Μαρξισμού» ήταν το πρώτο έντυπο στην Ελλάδα που προσπάθησε να απαντήσει στο επίμονο αίτημα όσων στρέφονταν στην Αριστερά, να μάθουν τι πραγματικά έλεγαν οι κλασικοί του μαρξισμού.
Ενα δεύτερο, επίσης ενδιαφέρον στοιχείο, είναι ότι το κίνημα αυτό, ήδη από το 1923 αναζήτησε τρόπους αυτοχρηματοδότησης που παραμένουν πρότυπο στην ιστορία της Αριστεράς. Συγκεκριμένα, οι αρχειομαρξιστές εκμεταλλεύτηκαν τη δυνατότητα που έδινε τότε το κράτος στους αναπήρους πολέμου να πάρουν άδειες περιπτέρων και χρηματοδότησαν αρκετά τέτοια περίπτερα. Αργότερα, όταν οι απολύσεις ήταν η σταθερή απάντηση των εργοδοτών στις απεργίες, ίδρυσαν βυρσοδεψείο, στο οποίο εργάζονταν τα απολυμένα μέλη τους.
