Αυτό που έχει σημασία είναι τα μέσα να αντιπροσωπεύουν πραγματικά την έναρξη του σκοπού

Του ΖΑΝ-ΜΑΡΙ ΜΙΛΕΡ*

«Ο σκοπός δικαιολογεί τα μέσα», λέει το γνωστό απόφθεγμα, και αυτό σημαίνει ότι ο σκοπός δικαιολογεί όλα τα μέσα. Βέβαια, τα μέσα δεν είναι δίκαια παρά μόνον αν, πρώτα, ο σκοπός είναι δίκαιος. Αλλά δεν αρκεί να είναι ο σκοπός δίκαιος ώστε τα μέσα να είναι και αυτά δίκαια. Εχει επίσης σημασία και τα μέσα να συμφωνούν με τον σκοπό, να εναρμονίζονται με αυτόν.

Το μέσο της βίας, ακόμα και αν χρησιμοποιείται για να επιτευχθεί ένας δίκαιος σκοπός, εμπεριέχει ένα απαραμείωτο στοιχείο αδικίας το οποίο αντανακλά στον σκοπό. Η επιλογή των μέσων έρχεται δεύτερη σε σχέση με την αναζήτηση του σκοπού, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι έχει δευτερεύουσα σημασία. Είναι αντίθετα πρωταρχικής σημασίας για την πραγματική επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού. Τα βίαια μέσα όχι μόνο διαστρέφουν τον σκοπό, αλλά απειλούν και να τον υποκαταστήσουν. Ο άνθρωπος ο οποίος επιλέγει τη βία εγκαταλείπει τον σκοπό που είχε αρχικά επικαλεστεί, προκειμένου να δώσει μάχη, και δεν ασχολείται πλέον με τον σκοπό, γιατί το μέσο τον έχει εξ ολοκλήρου κυριεύσει.

Το μέσο γίνεται η πρώτη από τις μέριμνές του και ο σκοπός η δεύτερη, επομένως η τελευταία μέριμνά του. Βέβαια, θα επικαλείται ακόμα τον σκοπό στην προπαγάνδα του, αλλά αυτό θα το κάνει μόνο για να δικαιολογεί το μέσο. Ετσι το μέσο δεν είναι πλέον στην υπηρεσία του σκοπού, αλλά είναι ο σκοπός αυτός που τίθεται στην υπηρεσία του μέσου. «Είναι αυτή η αντιστροφή της σχέσης ανάμεσα στο μέσο και τον σκοπό, είναι αυτή η θεμελιώδης τρέλα που εξηγεί καθετί απερίσκεπτο και αιματηρό στην πορεία της Ιστορίας», γράφει η Σιμόν Βέιλ.

Το να δικαιολογούμε τα μέσα με τον σκοπό σημαίνει ότι μετατρέπουμε τη βία σε απλό τεχνικό μέσο, σε εργαλείο, σε όργανο που πρέπει να κρίνεται με μοναδικό κριτήριο την αποτελεσματικότητά του. Η βία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, αλλά μόνο λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματική. Η βία βγαίνει έτσι από το πεδίο της ηθικής για να εισέλθει σε εκείνο του πραγματισμού.

Η βία γίνεται επομένως ηθικά ουδέτερη και μόνον η πιθανότητα της επιτυχίας της ή της αποτυχίας της επιτρέπει να εκτιμήσουμε την ωφελιμότητά της. Η απόφαση που κατευθύνει τη δράση δεν είναι πλέον μια επιλογή, αλλά μόνον ένας υπολογισμός. «Οποιος θέλει τον σκοπό θέλει και τα μέσα», λέει ένα άλλο απόφθεγμα το οποίο, εφόσον δεν το ερμηνεύει κανείς όπως τον συμφέρει, εκφράζει καλύτερα από το προηγούμενο την αληθινή σοφία των εθνών.

Οποιος θέλει τη δικαιοσύνη θέλει πράγματι και δίκαια μέσα. Οποιος θέλει την ειρήνη θέλει πράγματι και ειρηνικά μέσα. Η δράση είναι αυτή που έχει σημασία και όχι η πρόθεση του δρώντος. Ωστόσο, ο σκοπός ανήκει στη σφαίρα της πρόθεσης και μόνον τα μέσα ανήκουν στη σφαίρα της δράσης.

Τίποτα δεν είναι πιο διεστραμμένο από μια ηθική της πρόθεσης, η οποία κρίνει τη δράση μόνο με βάση τις προθέσεις της. Στον χρόνο της δράσης, δεν είμαστε κύριοι παρά μόνον των μέσων που χρησιμοποιούμε και όχι του επιδιωκόμενου σκοπού, ή ακριβέστερα δεν είμαστε κύριοι του σκοπού παρά μόνο με τη μεσολάβηση των μέσων.

Ο σκοπός αναφέρεται στο μέλλον και μόνον τα μέσα αφορούν το παρόν. Αυτό που έχει επομένως σημασία είναι τα μέσα να αντιπροσωπεύουν πραγματικά την έναρξη του σκοπού. Η εμπειρία πολυάριθμων αγώνων έχει καταδείξει την αποτελεσματικότητα της στρατηγικής της μη βίαιης δράσης, η οποία επιτρέπει στους ανθρώπους και τους λαούς να ανακτούν την αξιοπρέπειά τους και να υπερασπίζονται την ελευθερία τους. Βέβαια, αυτή η αποτελεσματικότητα είναι αναγκαστικά σχετική και η αποτυχία είναι πάντοτε πιθανή, αλλά η μη βίαιη δράση επιτρέπει στον άνθρωπο να έχει μια υπεύθυνη στάση απέναντι στη βία των άλλων ανθρώπων.

Δεν αρκεί όμως να καταδείξουμε ότι η μη βίαιη δράση μπορεί να είναι αποτελεσματική, ώστε οι άνθρωποι να απαρνηθούν τη βία. Γιατί αυτό που κάνει τους ανθρώπους να σαγηνεύονται από τη βία δεν είναι η αποτελεσματικότητά της, αλλά είναι η ίδια η βία καθαυτή. Η βία ασκεί πάνω στο άτομο μια θαυμαστή σαγήνη, κυρίως όταν είναι συλλογική και θέλει να μπαίνει στην υπηρεσία της «δίκαιης υπόθεσης». Γι’ αυτό, πολύ συχνά, δεν αρκεί να τονίσουμε ότι η μη βίαιη δράση μπορεί να είναι αποτελεσματική για να πείσουμε τους ανθρώπους να απαρνηθούν τη βία.

Συχνά οι άνθρωποι επιλέγουν τη βία όχι εξαιτίας της αποτελεσματικότητάς της αλλά παρά την αναποτελεσματικότητά της. Προκειμένου οι άνθρωποι να πάψουν να είναι βίαιοι, χρειάζεται βέβαια να αλλάξουν μεθόδους, αλλά, για να γίνει αυτό, χρειάζεται να αλλάξουν στάση και να αποφασίσουν να καλλιεργούν τη μη βία. Αυτός που επιλέγει τη μη βίαιη δράση σκοπεύει να αναζητήσει τη δικαιοσύνη με μέσα που δεν βρίσκονται σε αντίφαση με τη δικαιοσύνη. Προτίθεται να αναλάβει πλήρως την ευθύνη για τις συνέπειες των πράξεών του.

* Το κείμενο αυτό του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Μαρί Μιλέρ είναι απόσπασμα από τη συμβολή του στο συλλογικό έργο «Faut-il s’ accommoder de la violence?» (Éditions Complexe, 2000).

Επιμέλεια-μετάφραση: Θανάσης Γιαλκέτσης