ΑΝΑΦΙΩΤΙΚΑ
Της Χαράς Τζαναβάρα
Μια νότα Αιγαίου διατηρείται άσβεστη από τα μέσα του 19ου αιώνα στη σκιά της Ακρόπολης. Τα Αναφιώτικα, σε πείσμα των καιρών, παραμένουν στη θέση τους παρά τις κατά καιρούς προσπάθειες για την κατεδάφισή τους, στο όνομα της προστασίας του Ιερού Βράχου. Τα μικρά σπιτάκια, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα τα τελευταία χρόνια από τους ενοίκους τους, αποτελούν πλέον περιζήτητα δείγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, πραγματικά «θεόκτιστα», όπως εύστοχα τα χαρακτήριζε ο κορυφαίος Ελληνας αρχιτέκτονας Αρης Κωνσταντινίδης. «Η αρχιτεκτονική υπάρχει πιο πολύ στο “ανώνυμο” και το “λαϊκό” (διάβαζε ΑΛΗΘΙΝΟ) κτίσμα, που εντάσσεται αρμονικά και αυτονόητα στο τοπίο και γίνεται μαζί του το ΕΝΑ», περιγράφει ο ίδιος στο βιβλίου του «Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια».
Ανηφορίζοντας τη Μνησικλέους φθάσαμε μετ' εμποδίων -λόγω των τραπεζοκαθισμάτων που αφήνουν ελάχιστο ζωτικό χώρο για τους διαβάτες- στην οδό Στράτωνος. Από εδώ ξεκινά η η νησιώτικη γωνιά. Τα περισσότερα σπίτια δείχνουν ακατοίκητα, αλλά αρκούν τα λίγα που παραμένουν ζωντανά για να δημιουργήσουν συνθήκες δραπέτευσης από την πολύβουη πρωτεύουσα. Δεν υπάρχουν ταμπέλες με την ονομασία του κάθε στενού.
Εδώ υπάρχουν μόνον αριθμοί. «Αναφιώτικα 5», πιο δίπλα 12, απέναντι 15…, είναι σημάδια που απευθύνονται μόνον σε μυημένους. Ασπρισμένα σοκάκια και τοίχοι, γαλάζια παράθυρα, γλάστρες με πολύχρωμα λουλούδια, γάτες που ποζάρουν στον φακό του Μάριου Βαλασόπουλου και πολλές πολλές μπουγάδες, δείγμα ότι σε αυτή τη γωνιά εξακολουθούν να μένουν οικογένειες. Λίγα μέτρα πιο πάνω κυματίζει η σημαία στον βράχο της Ακρόπολης και απέναντι ο Λυκαβηττός με την τσιμεντούπολη στις ρίζες του, που από ψηλά δεν δείχνει και τόσο απάνθρωπη…
Οι «Κυκλάδες της Ακρόπολης» ξεκίνησαν και παραμένουν έως σήμερα ένας… λαθραίος οικισμός. Η δεύτερη γειτονιά αυθαιρέτων, λίγο μεταγενέστερη από το Προάστιο, τη σημερινή Νεάπολη Εξαρχείων, που έχει τακτοποιηθεί από πολλές δεκαετίες. Ξεφύτρωσαν νύχτα γύρω στο 1847, όταν Αναφιώτες μάστορες είχαν έρθει στην πρωτεύουσα κατ' εντολήν του Οθωνα για την ανέγερση των Ανακτόρων, της σημερινής Βουλής. Οι πρώτοι οικιστές ήταν ο περίφημος ξυλουργός Γ. Δαμίγος και ο κτίστης Μ. Σιγάλας. Επέλεξαν στη βόρεια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης γιατί τους θύμιζε το νησί τους. Χωρίς καν να υποπτευθούν την ιερότητα του χώρου.
Εχτισαν τα σπίτια τους λαθραία, αλλά με την ανοχή των αρχών και ήταν αυτοί που οριοθέτησαν το ιδιότυπο «νησί» τους με σημαδούρες δυο εκκλησιές, του Αγίου Γεωργίου του Βράχου και του Αγίου Συμεών. Ερειπωμένα και τα δυο εκκλησάκια, αναστηλώθηκαν με μαεστρία και βάφτηκαν το πρώτο στα λευκά για να τους θυμίζει τα κυκλαδονήσια και το δεύτερο στα χρώματα της μητρόπολης. Ακολούθησαν τα 81 λευκά σπιτόπουλα, που στην ουσία λαξεύτηκαν μέσα στα βράχια και κατασκευάστηκαν το ένα δίπλα στο άλλο, «ως κοπάδιον λευκών αμνάδων», όπως είχε γράψει ο λάτρης της περιοχής Αλέξανδρος Μωραϊτίδης.
Οι νησιώτες είχαν την απόλυτη κυριαρχία στον παράνομο οικισμό έως το 1922 που άρχισαν να φθάνουν οι πρώτοι Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι οποίοι έφεραν τον δικό τους αέρα. Η πρώτη απειλή ήρθε το 1950 όταν ξεκίνησαν τα πρώτα σχέδια για τον «μεγάλο περίπατο» γύρω από την Ακρόπολη. Απαλλοτριώθηκαν 74 σπίτια, αλλά άγνωστο για ποιους λόγους κατεδαφίστηκαν τελικά μόνον 27 για να προχωρήσουν απαραίτητες αρχαιολογικές ανασκαφές μέσα από τις οποίες ήρθαν στο φως σημαντικά δείγματα της αρχαιότητας.
Ισως απέδωσαν οι κινητοποιήσεις πνευματικών ανθρώπων, που είχαν ξεκινήσει από τότε με πρωτοβουλία των σπουδαστών της αρχιτεκτονικής σχολής του Πολυτεχνείου. Η δεύτερη απειλή ήρθε το 1997 όταν ενεργοποιήθηκαν τα σχέδια για την ανάδειξη και ενοποιήση των αρχαιολογικών χώρων. Αυτή τη φορά η «επίθεση» κράτησε πολύ λίγο, γιατί αμέσως ενεργοποιήθηκαν οι φορείς που υποστηρίζουν τα Αναφιώτικα.
Ο οικισμός διατηρείται έως σήμερα χάρη στα 47 σπίτια, που τυπικά ανήκουν στο Δημόσιο και ορισμένα στεγάζουν υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού. Περίπου 20 εξακολουθούν να κατοικούνται. Κάποιοι από τους ενοίκους είναι απόγονοι των πρώτων οικιστών. Τα τελευταία χρόνια έφθασαν έως εδώ και οικονομικοί μετανάστες, που για ευνόητους λόγους απέφυγαν να μας μιλήσουν. «Επισκέπτης είμαι», μας είπαν ομολογώντας και με το ύφος τους το μικρό τους ψέμα.
«Διαφωνούμε με την κατεδάφιση, όπως και με το δικαίωμα να επιτραπούν ανασκευές ή νέες κατοικίες», επισημαίνει ο πολεοδόμος Γιάννης Πολύζος, καθηγητής της αρχιτεκτονικής σχολής του Πολυτεχνείου, που θεωρεί πως τα Αναφιώτικα αποτελούν «έκφραση της ιστορίας και της συνάφειας της πόλης» και προσθέτει: «Μια λαμπρή περίοδος της Αθήνας, όπως αυτή της αρχαιότητας, δεν μπορεί να αντιστρατεύεται μια νεότερη. Μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά, μεταθέτοντας τις ανασκαφές σε επόμενες γενιές».
ΙΝΦΟ: Ο μικρός ναός του Αγίου Συμεών βρίσκεται σε ένα ξέφωτο στην οδό Θεωρίας. Εχει χτιστεί τον 17ο αιώνα και ακολουθεί τον ρυθμό της μονόκλιτης βασιλικής με τρούλο. Ανασκευάστηκε το 1847 από τους πρώτους οικιστές στα Αναφιώτικα.
ΙΝΦΟ: Ο Αγιος Γεώργιος του Βράχου βρίσκεται στη βορειο-ανατολική πλευρά της Ακρόπολης. Πρόκειται για μονόκλιτο ναό με κυλινδρικό τρούλο και εσοχές, που ήταν ο συνήθης ρυθμός της οθωμανικής περιόδου. Λαμπρό δείγμα αποτελεί ο ναός του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη.
ΙΝΦΟ: Στον περίβολο της δεύτερης εκκλησούλας βρίσκεται ένας βράχος αφιερωμένος στη μνήμη του Κ. Κουκίδη. Ηταν ένας από τους φύλακες της Ακρόπολης, ο οποίος στις 27 Απριλίου 1941, όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα, τυλίχθηκε με μια σημαία και έπεσε στο κενό.
